Таңертең жұмысқа келерде, кешкілік қайтарда «Шалқарды» тыңдайтын әдетім. Күн сайын таңертеңгі сағат оннан кейін «Бала тілі – бал» деген шағын хабар болады. Балалар тақпақ, ертегі айтады, кейде қызықты әңгімелер де айтып жатады. Сондайда біздің бала күніміздегі тақпақтар да жиі айтылады. Шынында да, осы «партада ұйықтап қалатын аю» мен «пештің үстінде тісі қышып отыратын мысық» туралы тақпақты білмейтін бала кемде-кем. Ал жаңа жыл болса, бала біткен «өтірік сақал жалғап алып, балаларды алдайтын» шал туралы айтады. Немесе «сақалын жұлып алуға» құмар-ақ. Бірде құрбымның баласына «тақпақ айтшы» дедім.
«Аю отыл палтада,
Екі қолы қалтада.
Апай сабақ сұласа,
Ұйықтап қапты масқала!» – деп мүдірмей айтып берді. «Тағы қандай тақпақ білесің?»
«Қоян отыл палтада,
Екі қолы қалтада.
Апай сабақ сұласа,
Ұйықтап қапты масқала!».
Күлкімді әзер тыйып: «Енді қасқырды қосып алсаң, үш тақпақ білетін боласың», – дедім әзілдеп. Бұл, бірақ, күлетін нәрсе емес. Мектепке бармаған балаға тақпақ жаттатып, ертегі айтып бере қояйын десең, ауызға алғашқы болып ілінетіні сол баяғы «Нан қоқымын шашпаңдар…», «Торғай, торғай, тоқылдақ…». Ал ертегіміз әуел бастан «Мақтақыз бен мысық». Ән туралы айтудың өзі ұят. Конкурсқа қатысатын балалардың шырқайтыны – «Дудар-ай» мен «Япур-ай». Соңғы жылдары жарқ етіп көрініп, көпшіліктің көңілінен шыққан бір бағдарлама «Қазақстан» ұлттық арнасындағы «Айгөлек» десек, осы «Айгөлегімізде» де репертуардың жұтаңдығы байқалып қалып жатады. Кіп-кішкентай балалар Махамбеттен тартып, Сүгірдің, Нұртуғанның термесін айтады. Халық әндерін қош көреді. «Бесіктен белдері шықпай жатып» махаббатты жырлауға мәжбүр. Осы конкурста бір емес, бірнеше рет шырқалған әндердің қатарында Әйгерім Қалаубаева орындайтын «Ертегілер» әні де бар. Бұл әннің алып бара жатқан сөзі жоқ. Бірақ, балаларға лайық сияқты көрінеді. «Айгөлек» қатарлы басқа бағдарламалардан Мақсат Жәутіковтің әндерін тыңдап қаламыз. Ал «Әнші болғым келедіге» қатысатын балалар көбіне-көп осы жобаның жетекшісі Алтын Маханбетованың әндерін орындайды. Бір-бірінен айнымайтын ол әуендер ешкімнің есінде қалып та жатқан жоқ. Ана, әке, туған жер туралы өлмейтін әндер бар, оны жоққа шығармаймыз. Бірақ, жаңа, тың дүниелер тапшы.
Қазақстанның Халық әртісі Нұрғали Нүсіпжанов ағамыз осыдан бірнеше жыл бұрын бүлдіршіндерге арналған әндердің барлығын жинастырып, нотаға түсіріп, дайындаған екен. Осы үлкен еңбекті «Өлке» баспасы нотасыменен кітап етіп шығарды. «Біз балдырған баламыз, шырқап әнге саламыз» деп аталатын ол жинақта жүзге жуық ән бар. Әрине, ішінде бүгінгі заманға сай келмейтін бірді-екілі туындылар да болуы мүмкін. Бірақ, оның артықшылығы – авторларында! Балаларға арналған әдемі әндердің сөзін жазғандардың қатарында ақиық ақынымыз Мұқағали Мақатаевтан бастап, қазақтың қабырғалы қаламгерлерінің бірсыпырасы жүр. Әуенін жазғандар да осал емес: Нұрғиса Тілендиев, Әсет Бейсеуов, Мыңжасар Маңғытаев, Ескендір Хасанғалиев, тағысын тағылар. Ұрпақ алдындағы жауапкершілігін адалынан атқарған ол кісілерге алғыстан басқа айтарымыз жоқ. Ал бүгінгі балалардың жазығы қанша? Олар неге өздерінің жасына, табиғатына лайық шығармаларды шекесінен шертіп жүріп таңдай алмауы керек? Олар неге баянсыз махаббат туралы әндерді орындауы тиіс?
Жаттап қана қоймай, тұтастай көріністі көз алдына елестететін, мәнері де, әуезі де ерекше «Бақа, бақа, балпақ…» сияқты тақпақтар қазір неге қат?
– Бақа, бақа, балпақ,
Басың неге жалпақ?
– Темір телпек көп киіп,
Басым содан жалпақ.
– Бақа, бақа, балпақ,
Көзің неден тостақ?
– Көрінгенге көп қарап,
Көзім содан тостақ.
Немесе «Түлкішекті» алайық:
– Түлкі, түлкі, түлкішек,
Қайда зулап барасың?
– Апам үйіне барамын.
– Апаң үйі не берер?
– Ешкі сауып сүт берер,
Лақ сойып ет берер.
– Оны қайда қоямыз?
– Тал түбіне қоямыз.
– Ит жеп кетсе қайтеміз?
– Таяқ алып қуамыз.
– Жеткізбесе қайтеміз?
– Жылай-жылай қаламыз.
Ұлт пен ұрпақ алдындағы жауапкершілікті терең сезінген қауым келмеске кетті деуге ауыз бармайды. Ұрпағын ойлағандар өзі де жазған, өзгенікін де аударған. Мысалы, «Қарға мен түлкі» мысалы есіңізде ме? Абай атамыздың аудармасы бойынша жаттап едік қой:
Қарға сонда қарқ етті,
Ірімшік жерге салп етті… – деп келетін.
Абай қарғаның «сұлулығын» түлкінің суреттеуін былайша жеткізетін:
«Қарағым, неткен сұлу ең!» –
Деп таңырқап таңданды, –
«Неткен мойын, неткен көз,
Осыдан артық дейсің бе,
Ертегі қылып айтқан сөз?
Қалайша біткен, япырмай,
Мұрныңыз бен жүніңіз!
Періштенің үніндей,
Деп ойлаймын үніңіз».
Міне, дәл осы мысалды ұлы ағартушы, ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы да аударған. Үзіндісі мынадай:
Бір түйір ірімшікті
тауып алып,
Ағашқа Қарға қонды
ұшып барып.
Тоқ санап ірімшігін
көңіліне,
Жей қоймай отыр еді
ойға қалып.
Тістеген ірімшігін түлкі көріп,
Аяғын ептеп басып,
жақын келіп:
«Ау, – деді, – көретін де күн
бар екен,
Жүруші ем сырттан
ғашық болып өліп.
Тамаша қарағанға түрің
қандай,
Мынау көз, мынау мойын,
мұрын қандай?
Гауһардай қанаттарың
жарқырайды,
Келісті қалай біткен
және маңдай».
Өтірік мақтағанға қарға еріп,
«Қарқ» етті пәрменінше
жағын керіп,
Ірімшік «қарқ» еткенде жерге
түсті,
Жеп алып, түлкі кетті
жортып желіп.
Ахмет Байтұрсынов мұны Абайдың аудармасына көңілі толмағандықтан аударған жоқ, әрине. Ахаң «Көгершін мен шымшық» сияқты бұдан басқа да бірсыпыра мысалдарды аударған.
Айнаның қарсы алдына Маймыл барып,
Айнада өз суретін
көре салып,
Аюға жанындағы күліп
айтты,
Ақырын аяғымен түртіп
қалып:
«Бері қара! Бұ кім өзі мынау
перің?
Білмеймін қайдан шыққан
мұндай көрім?
Он екі мүшесінің бірі оңды
емес,
Көз салып қарап тұрсам
әрбір жерін.
Бұл да – Ахаңның аудармасы.
«Тілге жеңіл, жүрекке жылы» мұндай дүниелердің бір парасын Әбіш Кекілбаев бастаған классик жазушыларымыз да жазған. Мұзағаң – Мұзафар Әлімбаев, Тұманбай Молдағалиев, Қадыр Мырза Әлі, одан берідегі Ескен Елубаев, Өтепберген Ақыпбеков, Сұлтан Қалиұлы, Нұрхан Жанаевтар балалар әдебиетінің белді өкілдері. Ол кісілердің әрқайсысы ұрпақ алдындағы жауапкершілігін адалынан атқарып, балалар әдебиетінің дамуына өлшеусіз үлес қосқаны талас тудырмайтын ақиқат. Күні бүгінге дейін балаларға арнап жазып жүрген Оразақын Асқар ақсақалды қосыңыз бұл қатарға. «Балдырған» журналының елу жылдық топтамасын ақтарып отырсақ, Өтебай Нұрманжанов, Әдібай Табылдиев, Нұрсұлтан Әлімқұлов, Әнуарбек Дүйсенбиев, Қастек Баянбай, Жақан Смақов, Жәнібек Кәрбозин, Нұрхан Жанаев, Есентай Ербөпин, Жеңіс Қашқыновтардың кереметтей шығармаларына кез боламыз. Қайрат Жұмағалиев, Ермек Өтетілеуовтердің өлеңдері қандай әсерлі! «Балалық шаққа саяхат» жасап қайтасыз еріксіз.
Бойы қызып, дерт қысып,
Аю жатты бүк түсіп.
Рецептін оқып ап,
Дәрі берді Тоқылдақ.
–Мынау дәрі ем, – деді, –
Ішкеніңіз жөн, – деді.
Бірақ, аю көнбейді,
Тоқылдаққа сенбейді,
–Титтей болып бұл неме
Мені қалай емдейді?!
Бұл – Халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Әбіш Кекілбаевтың балаларға «базарлығы». Әбіш ағамыздың балаларға арнап жазған «Доп» деген де өлеңі бар:
Доп, доп, доп, доп домалақ,
Тыншымайсың домалап.
Ас құйып ем күшікке,
Үлгірмеді ішіп те…
Төңкердің де табағын,
Төгіп кеттің тамағын.
Доп, доп, доп, доп домалақ,
Осы әдетің жаман-ақ.
«Менің атым – Қожа», «Балалық шаққа саяхат», «Өлгендер қайтып келмейді» повестерімен қазақ әдебиетінің тарихында қалған классик жазушымыз Бердібек Соқпақбаев та балаларға арнап неше түрлі тақпақ жазған. Соның біреуі, мәселен, мынадай:
Үстінде үйдің
Тұр еді мысық.
Қасына келді
Бір торғай ұшып.
Бассалмақ болып,
Ыршыды мысық,
Жалт берді торғай,
Пыр етіп ұшып.
Биіктен жерге,
Топ ете түсіп,
Мысықтың қалды,
Жамбасы ісіп.
Абай, Ыбырай, Сұлтанмахмұт та балаларға арнап көп жазды. Алаш зиялыларының балалар әдебиетіне қосқан үлесі өз алдына бір төбе. Қазақ қоғамының қым-қуыт шаруасына араласа жүріп, қуғын мен сүргінді көре жүріп, Міржақып Дулатов та жазды:
Кісінің туып-өскен жері
қымбат,
Үйренген бала жастан елі
қымбат.
Ата-анаң, аға-жеңгең
қадірлеген,
Тебіскен құлын-тайдай теңі
қымбат.
Алаштың ақын қызы атанған Фариза Оңғарсынова, бүгінде «Ұраным – Алаш» деп, Алаштың жоғын жоқтап жүрген Тұрсын Жұртбай да, жазушы Тұрсынжан Шапаймен бірге «Дариға дәурен» сияқты классикалық әнді жазған Несіпбек Айтұлы да балаларға арнап біраз дүние жазды. Тұрсын Жұртбай «Бүлдірген» мен «Қарақатты» түгендесе, Серікбай Оспанұлы «Тырна», «Көкек», «Қырғауыл», «Бөдене», «Кекілік», «Қасқалдақ», «Балықшы», «Қарақу» сияқты құстардың түсін түстеп берген. «Тотықұс» туралы өлеңдер қаншама! Тіпті, әлемдегі ең кішкентай құс «Колибри» туралы да тақпақ бар. Көмек Ыбыраев хайуанаттар әлеміне саяхат жасап, «Зебра» мен «Морж» туралы жазғанда бұл құсты да ұмытпапты. «Колибри» деген тақпақ Әдібай ағамызда да бар.
Шона Смаханұлы жазған «Ортеке» ше! «Ойқастаған ортеке, қой бастаған ер теке» деп ұлдар жағы билейтін де еді. Ал Мыңатай Қыстаубаевтың мына өлеңіне мектепте скетч қоятынбыз:
Момынбайдың Көшегі,
Мойын кірі бес елі,
Күні бойы далада,
Лай суды кешеді.
Бәтіңкесін шешесі,
Кигізеді, шешеді.
Жинамаса апасы,
Жиылмайды төсегі.
Еркінбайдың Тұрабы,
Ертеменен тұрады.
Ішіп алып тамағын,
Оқиды кеп сабағын.
Бақшаға да барады,
Арамшөбін шабады,
Еденді өзі сыпырып,
Отынды да жарады.
Кім ақылды, кім жақсы,
Адам болып шықпақшы?
Нұрхан Жанаевтың мына өлең тұнып тұрған тәрбие демей көріңізші:
Гүл өсірсең, терлеп,
Мұның аты – Еңбек.
Кесте тіксең, зерлеп,
Мұның аты – Еңбек.
Қырға шықсаң, өрлеп,
Мұның аты – Еңбек.
Сабағыңа жөндеп,
Әзірленсең – Еңбек.
Қиындықтың бәрін,
Еңбек қана жеңбек.
Бекен Әбдіразақовтың «Бір үзім нан» деген тамаша өлеңін де осы қатарға жатқызуға болады. Сейіл Боранбаевтың «Қайсысы қалай ішеді?» деген топтамасы қандай тамаша! Төрт түлік малдың, ит пен мысықтың, тіпті тауықтың суды қалай ішетінін суреттеп, олардың әрқайсысына мінездеме береді. Мысалы, «Ешкі қалай ішеді?» дегенінде былай дейді:
– Қойларменен таласып,
Иықтасып ішеді.
Әркімге бір жанасып,
Тиіп-қашып ішеді.
– Себебі не сондағы?
– Ұшып-қонба болғаны.
Жылқының талғампаздығын, қойдың момындығын, түйенің сабырлылығын, сиырдың маңғаздау келетінін, ал мысықтың сараң болатынын жақсы суреттеген. Мұндай мысалдардың тәрбиелік мәні үлкен екені айтпасақ да белгілі.
Жәркен Бөдештің бұдан бірнеше жыл бұрын «Балдырғанда» жарық көрген «Қандай жақсы» деген өлеңі бар. «Өле жегенше бөле же» дегенді насихаттайды. Ал Заида Елғондинованың «Бағдаршам» туралы тақпағын мектеп оқушылары тегіс жаттап алса да артық емес.
Күні кеше ғана жер-жерде Мұқағали тойы өтті дүбірлеп. Бесінші, алтыншы сыныптың балалары «Махаббат диалогын» жаттағанын көзіміз көрді. Ал ақиық ақынның балаларға лайық өлеңдері аз емес еді ғой. Мысалы, «Жасыл бағым жайнаған» өлеңі:
Шыбықтарым кешегі,
Шынар болып өседі.
Көктемдегі көйлегін,
Күзде ағаштар шешеді…
Айналып келгенде, бүгінгі күні балаларға арналған дүниелердің аз екенін көреміз. Балаларға тақпақ іздесек, сол баяғы сарғайған кітаптарды парақтаймыз. Тіпті, «Жазушы» баспасынан «Балалар әдебиеті» сериясымен жарық көрген қазақ ақын-жазушыларының балаларға арналған шығармаларына зер салсақ, Алтынсарин, одан берідегі Сәбит Дөнентаев, Сұлтанмахмұт Торайғыровтарды айтпағанда, сол баяғы Мұзағаң, Әнуарбек Дүйсенбиев, Ертай Ашықбаевтардың өлеңдеріне кез боламыз. Ол өлеңдердің өздері де ертеректе жазылғандары, жаңалары некен-саяқ. Тіпті, жоқтың қасы.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні: Көрінген тақырыпқа көлдей поэма жазып жүрген аға-апаларымыз Ұлт пен Ұрпақты ойласа, тым болмаса әрқайсысы төрт жол тақпақтан тарту етсе де, қазіргі қазақ балалар әдебиеті едәуір байып қалар еді.
Жұлдыз ӘБДІЛДА
