Аятжан АХМЕТЖАН, республикалық «QAZBILIM» орталығының директоры:
Жақында реформадан көз ашпайтын сала басшысының эксклюзивті сұхбаты жарияланды. Ел дүрліккен мәселелерді «Жас Алаш» газеті қаузап, тиісті жауап алғандай-ақ болды. Бірақ білім саласында көңілді күпті еткен, түйіні тарқамаған тақырып әлі де жетерлік. Осы ретте әлеуметтік желіде қоғамдық пікір көшбасшылары тұщымды ой айтып, биліктің шашбауын көтергендерді сынның астына алуы керек еді. Десе де бұйығы жұрт әліптің артын бақты.
Расында, саланы төрге емес, көрге сүйреген басшылықтың былыққа толы әрекетін әшкерелеп, ашық ой білдіруге екінің бірінің тісі батпасы анық. Сондықтан қарқынына көз ілеспейтін саланың қазіргі салмағын алыстан орағытпай, білім майданында қарусыз күресіп жүрген маманмен тілдесіп, жақыннан бажайлауды жөн санадық. Республикалық «QAZBILIM» орталығының директоры Аятжан Ахметжан арнайы «Халық» газеті үшін білім саласындағы біз білмейтін ауыс-түйіс, реформаның жай-жапсарын ашық әңгімелеп берді.
– Аятжан ағай, сөздің басын реформашыл саладағы ауыс-түйістен бастасақ. Басшылықтың жыл өтпей жаңарып, жаңалығын тықпалай келуі дәстүрге айналды. Бұдан бізге келіп кетер пайдасы мен зияны қандай?
– Соңғы басшылықтың келгеніне бір жыл болды. Осы уақытта басшылық құрамы толық алмасты деп айтуға болатын шығар. Өйткені жаңа министр келгелі оның үш орынбасары, ұлттық тестілеу орталығының директорымен қоса алмасты. Мәселе былай, қазақта «шымшық сойса да, қасапшы сойсын» деген бар, реформа жасасын, бірақ реформаны сол саланың майын ішіп, жілігін шаққандар жасаса, онда біздің ұтылмасымыз ақиқат. Десе де бізде орта білім саласы реформаға сұранып тұрғандығы, реформа керек екендігі де рас. Бірақ қандай реформа және қандай өзгерісті жүзеге асыра аламыз? Нақтырақ айтсақ, «көрпеге қарай көсілетін» жаңа жүйе бізге керек-ақ. Онсыз біз ғылым-білім бәсекесінде, түрлі нанотехнологиялар дамыған XXI ғасырда көштің соңын бермеспіз. Бірақ әрқандай реформаның негізгі күші материалдық база мен кадрлық әлеуетке келіп тіреледі. Өкінішке орай, бізде реформа жасауға осы екеуі де дайын емес. Мектептердің сыртқы жағдайы мен ішкі потенциалы екі басқа. Көп білім ошақтарының материалдық базасы XX ғасырдың 50-жылдарындағы деңгеймен қалып қойған. Ал оған әкеп электронды басқаруға көше қоямыз деу – әбестік.
– Ал кадр әлеуеті төмен, білімі жетімсіз болса ше?
– Қарапайым мысал, футбол командасында бапкер мықты болмаса, ойыншы қанша тәуір ойнағанымен, әлемдік деңгейге шыға алмайды. Сол секілді мұғалім мықты болмаса, ғылым мен білімде сапа болмайды. Оқулық сапасыздығы, бағдарламаның дұрыс еместігі бар, мұның бәрі маманның сауатсыздығы мен білімсіздігінің қасында түкке де тұрмайды. Ол – ақиқат. Кез келген сапаны беретін сол саланы беске білетін мамандар ғана. Ал сапалы дүниені қылшығын шығарамын деп, былшығын шығаратын болса, онда жақсы дүние жасаудың еш пайдасы жоқ. Бірінші – кадр мәселесі.
– Жұмсақ креслода отырып көпіре беру – көптің қолынан келетін шаруа. Ал іс жүзінде өзін дәлелдеп, білім саласының самарқаулығын жойған немесе сол үшін тырысып жүрген басшылық бар ма бізде? Сіз айтқан шымшық сойғыш қасапшылар қайда?
– Көп. Бірақ, әттең… Бізде сала мамандарынан гөрі сырттан әкелу басымырақ. Білім саласында әлем танитын Асқар Жұмаділдаевтан бастап, өзіміздің Қазақстандық деңгейде ғылыммен, менеджерлігімен, білім саласындағы түйгендерімен басшы болуға лайық небір мамандар отыр. Бірақ, білім саласы экономикалық бағытқа ұйысқан, экономистер басқаратын министрлікке айналып кетті. Бұл – бұрмалаусыз шындық. Бірақ, амал жоқ, осы реформаны бастап кеткен экс-министріміз Аслан Сәрінжіповтың өзі, нақтырақ айтсақ, банкир. Ал қазіргі креслоның егесі Ерлан Сағадиевтің де экономист екені жалпақ жұртқа аян.
– Бұл сөзіңіздің астарында Ерлан Сағадиевті қазіргі орнына лайық емес деу жатқан сияқты…
– Ерлан Сағадиев керемет менеджер, керемет басшы шығар. Бірақ, білім саласын білетін адам емес. Оны басқа саланы басқаруға, экономикалық бағытқа ұйыстырса, керемет болып кетуі әбден мүмкін. Бірақ білім саласы оның қолы емес. Оның үстіне үш орынбасарының екеуі білім саласының адамы емес.
– Расында, бүйректен сирақ шығару үрдісі білім саласын осы кезге дейін айналып өткен емес. Оны көзіміз де көріп жүр. Жалпы, жаңа реформаны жасау кімге, не үшін керек?
– Мен өзім Бірғаным Әйтімова басқарған кезден бергі басшылықты толық білемін. Олардың жасаған реформасы мен енгізген өзгертулері де маған жақсы таныс. Бұл жерде қолдауға болатыны Б.Жұмағұловтың кезіндегі бірлі-жарым өзгерістер ғана. Кадр мәселесіне байланысты мұғалімдерді қайта даярлаудан өткізу бағдарламасы қабылданды, педагогикалық мамандықтарда біртұтас сырттай оқыту деген мәселе тоқтатылды, мұнымен қоса жеке университеттердің біразының жабылуына түрткі болғанын білемін. Одан басқа реформалар сырттың, біреудің қолымен жасалып жатқандай көрінеді. «Ауру қалса да, әдет қалмайды» деген тәмсіл бар, бізде Астананың деңгейінде орындалатын бір дүние болса, жалпы Қазақстанға қолдана саламыз кеп. Дәл қазіргі реформа бүкіл материалдық базасы бар, мамандардың жартысы сырттан шақырылған жоғары Назарбаяв зияткерлік мектебінің деңгейінде орындалуы мүмкін. Ал оны барып 7000 мектепке шашу жыртық үйге компьютер әкеліп қойып бергенмен бірдей.
– Басшылық сол реформаны бүкілхалықтық талқылауға салдық, бірнеше ай талқыланып барып қолданысқа енгізілді дейді. Ал халықтың, білікті мамандардың керексіз реформаны қолдауы мүмкін емес. Бұл мәселеде сіздің көзқарасыңыз қандай?
– Білім министрінің «Жас Алашқа» берген сұхбатында мемлекеттік комиссия бар екендігі туралы айтылған. Кешірсін, бірақ кімдермен талқылап, кімдермен тексеріс жүргізетіндігін ешкім білмейді. Жалпы, комиссия құрамында сол салада, сол басшылық қарамағында жұмыс істейтін адам болса, оның қорытындысын қоғамдық қорытынды ретінде алуға болмайды. Өйткені сала мамандары бөлім басшысының пікірінен аттай алмай, көп нәрсеге қол қойып береді. Біздегі дерт – осы. Қоғамдық комиссия тәуелсіз адамдардан құралған жағдайда ғана мойындауға болар еді. Негізі кез келген реформа бұрынғы бар жүйенің кем-кетігін толықтырып, дамыту үшін жасалуы тиіс. Ал ескі жүйені сызып тастап, жаңа дүние жасау – ол ақша игерудің жолы ғана. Мұндайда мемлекеттік бюджетті босқа шашу деген дұрыс шығар.
– Тақырыптан сәл ауытқып, мұғалімдер жайына тоқталсақ. Мұғалімдердің жағдайы көп даудың астында қалып жүргені жасырын емес. «Қағазбастылық», «қолбала» ұғымдары ұстаз қауымға таңылғалы да біраз болды. Осы мәселеге алып-қосарыңыз бар ма?
– Мұнда екі жақты көзқарас бар. Бірі, қолбала болуы – жергілікті әкімшілікке бағынуынан. Ал жергілікті әкімдікті тек жоғарыдан келген бұйрықты орындату ғана қызықтырады. Керексіз концерттер мен керексіз жиындарға мұғалімдерді сандалту – жергілікті әкімдіктегілердің ауруы. Енді «қағазбастылыққа» келсек, министрлік пен әкімдікке жаутаңдаған мұғалімдерге екі жақтан келген қысымның әсері.
– Қазір, сонда, өз құқығын білмейтін мұғалімнің көбейіп кеткені ме?
– Соңғы кезде дәл осы мамандыққа тек аутсайдерлер түсетін болды. Әр мектептің нашар оқитындары мен мұғалімдікті қаламайтындар ақшасы аз немесе балы төмен деп тапсырады. Оқуды бітіріп, жұмысқа орналасқаннан кейін тек күнкөріс үшін сылбып жүргендерге ақ десең де, қара десең де көнеді. Яғни көнбіс халыққа айналады. Ал мұғалімдердің деңгейінің түсуі осындай педагогтердің көбеюінен сияқты, мұғалімдер кім көрінгеннің қолшоқпарына айналатыны да содан.
– Ал олардың «қағазбастылығын» жоюдың қандай да бір жолы бар ма?
– Мемлекеттік біртұтастылық қалыптасу керек. Күнтізбелік жоспарды алсақ, мемлекет жалпыға ортақ үлгісін құрастырып бекітуі керек. Әркім өз алдына жасауы дұрыс емес. Дәл сол сияқты басқа да құжаттарды бірізділікке салып, реттеу керек. Сабақ жоспар жасауда да электрондық жүйеге көшуге тиіспіз. Мұғалімдердің құлағына алтын сырға, заңда электронды сабақ жоспар жасауға болады деп көрсетілген. Бірақ талап етуші орындар қағаз түрінде әкелуін міндеттейді. Бұл талап етуші орындардың әлі де заңдық сауатсыз екенін көрсетеді. Мұғалімдердің ішкі потенциалы, ішкі білімі артуы керек. Сонда ғана ол өзінің құқығын талап ете алады.
– Халық зиялы санайтын мұғалімдердің қоғамдағы орны, беделі күн сайын төмендеп барады. Ал олардың беделі, мансабы заңмен қорғалуы керек пе?
– Мұғалім беделінің түсуіне әкеп соқтырған – Бала құқығы туралы заңның енгізілуі. Ал бізде кейбір заңдық нормаларды білмеудің кесірінен шаш ал десе, бас алатын жағдайға кетіп қалды. Егер бала құқығы туралы заң болса, мұғалім құқығы туралы да заң міндетті түрде керек. Онда мұғалімге рұқсат етілетін, тыйым салынатын ережелер толық көрсетілсе, құба-құп.
– Күн тәртібіндегі мәселені қаузасақ, еліміздің бас мұғалімі 4 бірдей пән ағылшын тілінде оқытылатын болады деген еді.
– Құжатта бекітілгені – химия, физика, информатика, биология пәндері. Оны ағылшын тілінде оқыту бізге 10 жылға дейін мүмкін емес.
– Неліктен?
– Себебі бұл пәндерді қалалық жердің өзінде қазақша толық беретін мұғалім кемшін. Оның үстіне ағылшын тілін жетік білетін маман ешқашан мектепке бармайды. Бұл мәселенің орындалатын, орындайтындай да еш қисыны жоқ. Жалған есеп ретінде кейбір мектептер ағылшынша оқытып бастап кеттік дейді. Біз барып көрдік. Ол мектептерде тек аталған пәндердің терминологиясы ғана ағылшынша оқытылып жатыр. Химия ғылымы емес, химия терминологиясы ғана.
– Сіз мұғалімдікке тек аутсайдерлер түседі деп айтып қалдыңыз. Мұғалімдікке түсуге жаңа талап, қатал бағдарлама керек деп ойламайсыз ба?
– Жоқ. Талап қаталданған сайын оған жақсы оқитындар баратын жағдай мүлдем жоғалады. Керісінше мұғалімдікке баратындарға қосымша стипендия тағайындау, тегін жатақханамен қамтамасыз ету сияқты жеңілдік қарастырылуы керек. Сол кезде осы мамандықты таңдау ықтималдылығы жоғарылайды.
– Білім саласында «Сауат ашудың» салмағы қандай? Балабақшадан сауатын ашып келген балаға «сауат ашқызғанымыз» дұрыс па? 0 сынып енгізіліп, «Әліппе» қайта оралатын болады дейді. Бұл сорақылықтың шегі емес пе?
– Кешіріңіз, бізде 0 сыныпты мүлде енгізе алмайды.
– Жоғарыдағылар солай дейді…
– Бұл – білім саласын білмейтіндіктерінің кесірі. Өткен жылы оқу басталғанда 386 мың бала мектепке барды. Ал мектеп бітірушілердің саны – 160 мың. Қазір кез келген мектепте бір сыныпта 30-35-тен бала отыр. Кей мектептерде 17-18, тіпті 23 бірінші сыныпқа дейін ашылған. Ал егер 0 сыныпты енгізетін болсақ, осы көрсеткіш екі еселенеді. Яғни 600 мың бала мектепке баруы керек. Ал бұл тіпті де миға қонымсыз. Бұл – 15 жылдан бері 12 жылдаққа көшеміз деп жасалған жұмыстардың артын сылап-сипап жабудың жолы. Көштік пе, көштік. Міне…
– Сіз айтқан оқулық жайын қайта көтерсек. Кітаптардың сапасы сын көтермейді деуге негіз бар ма? Оның құрылымы, мазмұны, түптелуі мен стандартқа сайлығы тексерілмей ме?
– Қаралады, тексеріледі. Бірақ, бірізділік жоқ. Оқулықтың бағдарламасын жазатын құрам мен оқулық жазатын құрам – мүлдем екі басқа ұйымдар. Оқулықты жазатын жеке баспалар. Ал баспаның мақсаты – ақша табу. Ол кезде сапа екінші орынға түседі. Осы кезге дейін оқулықтағы олқылықтың кетуіне, қатенің өріп жүруіне байланысты ешқандай баспа ресми құзыретін тоқтатқан жоқ. Яғни біздің салада қателік жібергені үшін, реформасы іске аспағаны үшін ешкім заңмен жауапқа тартылған емес. Тартылмайды да. Сондықтан кез келген нәрсе атүсті қарала береді.
– Министрлік не қарап отыр?
– Біздегі көзбояшулық қой. Төмен жақтан келген керемет деген есеппен алданып отыр. Ал өздері барып тексеруге жоғарыдағылардың құлқы жоқ. Себебі керемет емес екенін біз айтпасақ та олар жақсы біледі.
– ҰБТ мәселесінде алып-қосарыңыз бар ма?
– Қанша сын айтқыш болсам да, бұл жерде 100 пайыз қолдаймын. Алдыңғы тестілеу 13 жыл өткізілді. Ескі жүйе ескіріп-ескіріп тозды. Оны өзгертпесек те болмайды, себебі соңғы 2-3 жылда балалар тестті телефонмен, шпоргалкамен тапсырып кеткені ақиқат. Енді біздің жаңартатын кезіміз келді. Бұл – бір. Екіншіден, бір мамандыққа бару үшін бір ғана пәнді таңдау баланың қабілетін, пәннің маңыздылығын ашпайды. Сапасыз мамандардың дайындалуын осыдан-ақ байқауға болады.
– Бұл мінсіз жоба болды ғой…
– Министрлік жақсы жоба жасады. Бірақ бір нәрсе ескерусіз қалды. Жаңа жобаға көшетіндігі туралы 29 қазан күні ресми түрде хабарлап, ресми түрде бекітілді. Жаңа форматқа байланысты 3 наурызға дейін ұлттық тестілеу орталығы бірде-бір қосымша материал шығарған жоқ. Бұл дегеніңіз – 4 ай уақытта оқушы жаңа формат туралы бейхабар болды деген сөз. Қазір Астананың өзінде жаңа кітапшаларды таппай жүрген оқушылар жетерлік. 2 ай уақытта жаңа реформаға бейімделуге балалардың шамасы келмей жатыр. Реформа жасамас бұрын алдымен материалдық негізі жасалуы керек. Сол бағдарлама бекітілген күні оқулықтар сақадай-сай болса, құда да, құдағи да тыныш.
– Келер жылдан бастап мектеп бітіруші әр оқу орнына барып, тестілеу тапсыратын болады деген сөз желдей есіп жүр. Содан кейін көз қысты, бармақ басты деп, бұрынғыдай оқуға ақшамен түсу басталып кетпей ме?
– Егер университеттерге беретін болса, онда күдік расталады. Бармақ басты, көз қысты болады. Егер ресми түрде бекітілсе, ресми түрде пікірімізді айтамыз, қарсы тұрамыз. Тестілеуді өткізу Ұлттық тестілеу орталығының құзыреттілігінде бөлек қалуы керек.
– Жалпы, еліміздің білім жүйесін бағамдап, оның болашағына баға берсеңіз.
– Біздің қазақ балаларының әлемдік деңгейде дарынды екеніне өзім сан мәрте көз жеткіздім. Біздің білім жүйесінің болашағы жоғары деп ойлаймын. Басқа салаға немқұрайлықпен қарауға, жобалар жасап ойнауға болатын шығар. Бірақ білім саласы ойнайтын, атүсті қарайтын сала емес. Үлкен жауапкершілік пен мықтылықты талап етеді. Бір істі бастамас бұрын кім болса да мемлекеттің тағдырына, ұрпағының болашағына жауапты екенін сезінуі керек. Қысқасы, көлденең көкатты келіп-кететін сала емес бұл.
– Ашық әңгімеңізге рақмет!
Әңгімелескен Құралай ЖАҚСЫЛЫҚ
