Еліміздегі мектептер жаңартылған білім бағдарламаларына толық көшкен болатын. Жақында аяқталған осы реформа бойынша орта білім беру ұйымдарындағы бейнелеу өнері (яғни, сурет), сызу сабақтары алынып, оның мазмұны бұрынғы еңбекке баулу пәніне кіріктіріліп көркем еңбекке айналды. Жуырда механик, құрылысшы, дизайнер, архитектор, ағаш пен металл шеберлерін қалыптастыруға ықпал ететін пәннің қалай өтетінімен таныстық.
Елордадағы №78 мектеп. 7-сынып. Көркем еңбек сабағы. Оқушылар екі партаны қосып, айнала жайғасқан. Тура осындай екінші топ әріректе отыр. Сабаққа барлығы 9 бала қатысты. Олардың үшеуі ұл, қалғаны қыз. Балалардың алдында көркем еңбек оқулығы ашық тұр. Бір пәнге арналған екі оқулық бар, бірі қыздарға, екіншісі ұлдарға арналған. Кітаптың төменгі тұсындағы А4 қағаздың жартысындай парақшаларда балалар қарындашпен шаршының суретін салып отыр. Өшіргішті қарындашпен кезектестіріп қолданады. Мұғалім оқушылардың әрқайсысына жақындап бағыт береді, кейбірін түзейді. Мультимедиялы тақтада «Яндекс» іздеу жүйесі ашылып тұр. Іздеу жолағында «3 Д иллюзия как нарисовать» деп жазылған. Іздеу нәтижесі бір видеоны тауып берді. Видеода қарындашпен, сызғышпен сурет салудың кезеңдері, содан соң суреттің кей бөліктерін қанық, кей бөлігін ашық бояуды көрсетіп
жатыр.
Балалар көбіне тақтаға емес, алдындағы ақ қағазға жиі үңіледі. Қағазда ғимараттардың төбесінен қарағандағы көрініс бейнеленген. Сурет тегіс қағазда салынғанымен, оған қарағанда ғимараттардың әрбір қыры, формасы толық көрінеді. Оқушылар салған сызбасын қарындашпен штрихтап, ғимараттардың көлеңкесін келтіруге көшті. Олардың жұмыстары үлгідегіге ұқсап келеді. Бір кезде мұғалім әлдебір қыздың жанына жақындап келіп: «Мінекей, Мединаның көрінісі жақсы көрініп қалды. Қане, фотода қалай болатынын телефонға түсіріп көрейік», деді. Осыдан соң оның жұмысын әуелі өзіне, кейін өзге сыныптастарына көрсетті. «Балалар, үш Д, екі Д интерьерін түсіндік қой, иә», дей бергенде қоңырау да соғылды.
Балалар сыныптан шыққаннан кейін мұғалімнен: «Директордың көмекшісі сабақ өтетін сыныпты тауып бергенше, тақырыпты түсіндіріп қойғансыз ба? Келгенімізде оқушылар сурет салып отырды. Осы тақырыптан үйренгені олардың өмірінде қажет бола ма?», деп сұрадық. Еңбек пәнінің мұғалімі Ұлбала Жұмабекқызы: «Бүгін «два Д», «три Д» интерьерін дайындау туралы сабақ өттік. 2 Д дегеніміз – объектінің ішкі, ал 3 Д дегеніміз сыртқы жағын бейнелеуді білдіреді. Балалар болашақта дизайн, құрылыс, сәулет саласында жұмыс істесе, бұл білімі қажет болады. Қазірдің өзінде олар үйін, бөлмесін безендіруде де осы сабақтан алған дағдыларын кәдеге жарата алады», деп жауап берді.
Ұлдар мен қыздар бірігіп сабақ өтіп жатыр. Оқулықта ұлдарға ағашпен, қыздарға матамен жұмыс істеуге қатысты тақырыптар бар. Сондай кезде сабақ қалай өтеді? Ұ.Жұмабекқызы қыздарға тігін тігіп, тоқыма тоқуды үйрете алады, ал ұлдарға ағаш жонуды көрсетуге келгенде еңбек пәнінен беретін ер мұғалімнен сабақ өтуін сұрайды екен. Мұғалім сондықтан ұлдарға да, қыздарға да ортақ тақырып алуға тырысатынын айтады. Бірақ оқу бағдарламасы әрдайым тақырып таңдап отыруға мүмкіндік бере ме?
Содан соң жұмысы мақталған оқушы Мединаны сөзге тарттық. «Бүгінгі еңбек сабағында немен айналыстың? Бұл саған не үшін керек деп ойлайсың?» деген сауалымызға 7-сынып оқушысы Медина Серіктен: «Болашақта мамандыққа керек болады. Бірақ әзірге кім болатынымды білмеймін, әлі мамандық таңдамадым. Бөлмемді өзім безендіріп көрген жоқпын», деген қысқа жауап алдық. Суретті тиянақты салатын оқушыдан сөз суыру қиындау.
Сабақтан шыққанда «Сызу ма, сурет пе, әлде еңбек пе?» деген сұрақ туды. Үш пәнді үш бөлек оқыған біздің буын кіріккен, біріккен сабақтың бұл түрін түсіне қоюы екіталай-ау.
Ине мен ара
Бас қаламыздағы №77 мектеп. 5-сынып. Көркем еңбек сабағы. 19 бала қатысып отыр. Олардың 9-ы – ұл, қалғаны қыздар. Ұлдардың алдында сурет салуға арналған альбом мен көркем еңбек оқулығы тұр. Ал қыздардың алдында оқулықпен қоса мата, ине мен жіп, қайшы жатыр. Мұғалім қыздарға тігістің түрлерін түсіндірді. Және кітаптағы тігістің түрлерін матада тігіп қайталауды тапсырды. Инемен жұмыс кезінде тақтаның тұсында ілулі тұрған көрнекіліктегі қауіпсіздік ережелерін сақтауды ескертті. Қыздар өз бетінше жұмыс істей бастады. Текше формалы матаға негізгі тігісті жиектей жүргізе жөнелді. Пыс-пыс етіп тігіс тіккен олар арасында бір-бірінен қайшы сұрап қояды. Ішінде бір қыз сурет салып отыр, одан неге тігін тікпей жатқанын сыбырлап сұрасақ, мата әкелмегенін айтып қарындашпен жұмысын жалғастыра берді.
Мұғалімнің назары енді ұлдарға ауды. Ол балаларға: «Көркем аралау дегенді қалай түсінесіңдер?» деп сұрақ қойды. 1-2 секунд үнсіздік орнады. «Орманды аралауға болады, бірақ оны қалай көркем аралауға болады?» деген ой келіп үлгерді. Сол сәтте бір бала ағаш немесе басқа да материалды кесу екенін айтты. Сонда барып түсіндік, еңбек құралына қатысты сөз екенін. Ең қызығы, осы тақырып оқулықтағы 16-параграфта «Көркем аралау. Ой тастау. Материалдарды таңдау және даярлау» деп берілген.
Мультимедиялы тақтада ағаш, металл кесетін араның түрлері слайд ретінде көрсетіліп тұр. Мұғалім суреттегі араның түрлерін бірінен соң бірін алып шығып оқушылардан сұрай бастады. Ұлдар қыл ара, қол ара, садақ ара деп айта жөнелді. Ішінде біреуі әкесінің қолынан металл кесетін араны көргенін жеткізді. Білім беруші осыдан кейін арамен жасалған бұйымдарды көрсетіп, таныстырды. «Қараңыздар, мынаны қыл арамен дөңгелеткен. Кейін «наждачкамен» үйкелеген. Ағайдың кабинетінде ұлдардың практикалық жұмыстарына қажетті станоктар бар. Мынау ағаш көсеу мен асүй балғалары ағаштан жасалған. Келесі сабақта ұлдарды ағаймен келісіп сонда алып баруға тырысамын. Ол кезде қыздар инемен жұмыс істей алмайды. Өйткені ондай қауіпті құралмен қыздарды жалғыз қалдырып кете алмаймын. Қыздар қазір инемен жұмыс істеп отырғандықтан, жанында үнемі жүруім керек. Сондықтан ұлдар, сіздерге тапсырма бергім келіп отыр», деп жаңа тақырыптың екі бет мәтінін оқып, араның суретін салып, бояуды тапсырды. Қағаз бетіне үйлестіруді оқушылардың есіне түсірді. Бұл сурет дәптердің ортасын тауып, сонда сурет салуды білдіреді екен. Мультимедиялы тақтада слайд көрсетіліп тұрғандықтан мұғалім бірінші партада отырған оқушының алдында басқа балалардың бәрін жанына шақырып, сурет салып көрсетті. Кейін ұлдар өз бетінше жұмыс істеді.
Мұғалім назары қыздарға ауысты. Қыздардың әрқайсысына жеке-жеке жақындап, бағыт берді. Содан соң тігістің түрін ауыстырды. «Енді зигзаг тігісті көрсетейін» деді бірде. Қыздар оны да шама-шарқынша қайталап жатты.
Ине мен араның арасында 40 минут осылай өтіп кетті. Күй ойнады. Домбыраның үнімен соғылған қоңырауды естігенде, оқушылар партадан өре түрегелді.
Мәселе
26 жылдан бері педагогикалық салада еңбек етіп келе жатқан еңбек пәнінің мұғалімі Алуа Байтұяққызын да сабақтың соңында сөзге тарттық. Ол: «Бейнелеу өнері мен технология пәнін алып тастап, оның мазмұнын біріктіріп көркем еңбек деген пән шығарды. 5, 6, 7-сыныптарда бір тоқсан ғана бейнелеу өнерін өтіп, сурет салуға баулимыз. Екінші тоқсаннан бастап сәндік, қолданбалы өнер басталады. Сонда қазіргі қолданыста жүрген оқулықтың төрттен бір бөлігі ғана бейнелеу өнері де, қалған бөлігі еңбек деп есептеуге болады. Өзіңіз сабақта байқағандай, ұлдар мен қыздарды бірге оқытамыз. Бұл бізге өте қиын. 40 минуттың ішінде теория мен практиканы ұлдарға бөлек, қыздарға бөлек түсіндіріп үлгеру керек. Ең қиыны, көркем еңбек бағдарламасы жоқ. Алдымен бағдарлама, содан кейін барып оқулық шықпай ма? Бізде қалай? Ұлдарға бөлек, қыздарға бөлек бағдарлама мен оқулық бар. Бірақ ұлдар мен қыздарды біріктіріп оқытудың бағдарламасы жоқ. Біріктіріп оқыту туралы бұйрық шықты. Сонымен жүрміз. Бірақ біз стандартқа сай жұмыс істеп жатқан жоқпыз», деді.
Мұғалімнің айтуынша, осы пәннен беретін әріптестері министрліктің, басқармалардың жиындарында мүмкіндікті пайдаланып, жоғарыдағы проблеманы жеткізген. Негізі, бала саны 24-тен асса, бөліп оқытуға болады. Бірақ одан аз болса, бөліп оқытуға келмейді. Ал бірге оқытудың қандай екенін баяндадық.
Жақында Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов еңбек сабағында ұлдар мен қыздарды бөліп оқыту туралы мәселені көтерді. Министрдің мәлімдеуінше, келесі оқу жылынан бастап мәселені шешу керек. Алайда ұлдардан технарь, қыздардан технолог шығару бөліп оқытумен ғана шешіле ме? Ата-аналар қосымша сабақ секілді қарайтын пәннің маңызын арттыруды қайда қоямыз? Мұғалімдердің сапалық құрамы сын көтере ме? Яғни еңбек сабағынан еңбекқор, қолынан шынымен де іс келетін, бәрінен бұрын білгенін үйрете алатын, мамандығы сай келетін нағыз маман сабақ бере ме? Бұл – басы ашық мәселе.
Еңбек сабағының «сұлбасы» көз алдымыздан кете қоймаған күйі үйге кірсек, кіреберісте инженер-механик жігіт әлгі «наждачкамен» бірдеңені үйкелеп отыр екен. Содан жалма-жан: «Анау қолдағының қазақша аудармасы бар ма?» деп сұрадық. Технарь-маман қолындағы құралға бір қарап: «Бұған ағылшындар, ағылшынтілділер жақсы атау тапқан. Олар sand paper – құмқағаз дейді. Әдемі ғой. Соны ала салуға болады. Шынында да қағаздағы құм ғой», деді де жұмысын жалғастыра кетті.
Осындайда ұлт ұстазы Ахаң еске түседі. Ахмет Байтұрсынұлы әр оқулықты жазғанда терминдерді ұлтымыздың таным-түсінігіне қарай жатық тілмен аударып, қалыптап кеткен. Бұл үшін істің, яғни нағыз практиканың адамы болу аз, ұрпақтың санасына сіңірер әр ақпаратқа абай маман бола білу қажет-ақ. «Наждачка» секілді кірме сөздердің жеңіл қазақша баламасын тауып отыру да тиянақтылық, тапқырлық, тіпті көзге көрінбейтін ана тілге деген азаматтық іс секілді көрінеді. Бұл – енді бөлек әңгіме.
Өте жақсы мәселе Авторға алғыс ! Ұлдар мен қыздарды бірге оқыту өте көп қиындық туғызады.
Әрине, жеңіл өнеркәсібіміздің дамуының қаншалықты мардымсыз екенін ескерсек, осы бір пәннің негізін дұрыстайтын кез келген шығар, бағдарламадан, оқулықтан бастап материалдық-техникалық базаны толығымен қолға алатын кез келді. Қаржыны үнемдейміз деп, оқушыны да, мұғалімді де сарсаңға салмай.