Ерболғанова Жадыра. Азаттықты аңсаған Алаш арыстары

Алаш туы астында
Күн сөнгенше сөнбейміз.
Енді ешкімнің Алашты
Қорлығына бермейміз!
Өлер жерден кеттік біз,
Енді мәңгі өлмейміз!
Жасасын, Алаш, жасасын! – деп ақын Сұлтанмахмұт Торайғыров айтпақшы
азаттықты алуға ат салысқан, рухы мықты, жігері мығым Алаш қайраткерлері мен олардың құрған ғұмыры ұзақ болмаса да халыққа үлкен еңбек еткен Алашорда автономиясы төңірегінде ой қозғағым келіп отыр.
Әр дәуірде тарих сахнасы белгілі бір адамдарды, оқиғаларды өз төріне шығарып, өзі қалаған уақытында ысырып отырады. Оның ішінде кейбірі халық жадында мәңгілік қалады. Сол сияқты біздің жұрттың жадындағы ежелден қалмақтармен алысу, олардың тепкісінен құтылу, одан босағаннан кейін орыстардың қол астына түсуін, сірә, ешқашан еліміз ұмытпас. Сондағы оқиғалардың бәрі сол замандағы халықтардың сана – сезімдерін оятып, күрескерлік күштерін жаңа арнаға шығарды. Қандай оқиғалар дейсіз бе? ХХ ғасырдың басындағы Ресей империясы ата-бабасының қаны мен тері төгілген қазақтың шұрайлы жерлерін біртіндеп отарлауы, ауылдағы бай- шонжарлардың езгісінің ауыртпалығы, өлшеусіз жұмыс уақыты, мардымсыз жалақы, алым-салықтың көптігі халықты әбден қажытып жіберген еді. Сонымен қоса олар Қазақстанның ең құнарлы деген 16 проценттей жеріне иелік етті әрі сол жерлерге орыс шаруаларын қоныстандырды. Отарлаушылар қазақ халқының жері мен оның табиғи байлығының айтарлықтай бөлігіне иелік етіп қана қойған жоқ, олар қазақтарды рухани жағынан да отарлады: халықты тілінен, дінінен, ділінен біртіндеп айыру бағытында қатігездікпен ойластырылған шараларды жүзеге асырды. Осы кезеңде қазақ зиялылары бас көтерді. Алғаш рет Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов бастаған топ «Қазақ» газетін шығарды. Бұдан кейін Ресейдің саясатына қарсы шыққан Алаш қозғалысы болды.
Жалпы қазақ тарихында оған дейінде азаттық жолында Кенесары Қасымұлы, Исатай Тайманұлы бастаған бірнеше көтерілістер өткен еді. Бірақ бұл жолғы көтеріліс қазақ зиялыларының бастауымен еді. Әрине, оларға дейін де Шоқан, Абай сияқты қазақ зиялылары болды, бірақ олар халықпен жалғыз күрескендер. Ал Алаш қозғалысының бағыты, мақсаты, міндеті мүлде бөлек болатын.Олар әуелден Патша үкіметінің саясаты халыққа соңында жақсылық алып келмейтінін білген еді. Сол замандағы бірнеше қазақ интеллигенттерінен тұратын Әлихан Бөкейханов бастаған топ Алаш автономиясын құрды. Ондағы мүшеліктегі адамдар бірыңғай сауатты, жоғары білімді адамдар тобынан тұрды.
«Еліңе қарап, ертеңіңе қамдан» демекші елдің мүшкіл тұрмысын көрген Алашордашылар автономия алғаннан кейін халықты дамытып өсірудің түрлі жолдарын қарастырды. Олар халықты билікке қару асынып азаттық үшін көтеріліс жасауға шақырмады. Алаш қайраткері Ахмет Байтұрсынов бір сөзінде: «Менің идеалым – мүмкін болғанша қазақ халқының мәдени деңгейін көтеру, өйткені, білім, мәдениет – оның өсіп-өркендеуінің кепілі» – дейді. Бұл сөздердің астарында алдымен, халықты сауаттандыру тұрғаны айқын көрінеді. Жалпы, Алашорда деген сөздің түбінде Алаш мемлекеті деген түсінік, ой, арман жатты. Сондықтан олар халықты қамтамасыздандырудың түрлі идеяларын жоспарлады. Кез келген халық өзінің даму шыңына тек ұлттық идея арқылы жетеді. Ал ұлттық идея – ол өзге ұлттың дәстүрі мен мәдениетін теріске шығару деген сөз емес, ол Алаш зиялыларының түсінігі бойынша, Алаш идеясы өз ұлтыңды, өз жеріңді, өз еліңді, өз тіліңді, мәдениетіңді сүю, қадірлеу және осыларды алға дамыту болды. Осы арада ХIХ ғасырдың соңында Жапония феодалдық мемлекеттен әлемдегі ең дамыған мемлекетке қалай айналды деген сұрақ туады? Әрине, ұлттық идеясының арқасында.
Алашордашылар мемлекет іргесін қалау барысында бес түрлі тұжырым ұстанды. Бірінші ұстаным: Қазақтың байырғы жерін қашан қазақтар өз бетінше ғылым мен техникаға сүйеніп толық игермейінше, жер жекеменшікке де, қоныстанушыларға да берілмейді.Екінші ұстаным: жердің астындағы, үстіндегі, аспанындағы барлық игілік Қазақ мемлекетіне қызмет етуі керек. Үшінші ұстаным: толықтай тәуелсіздік пен бірлікке қол жеткізуге ұмтылу. Төртінші ұстаным: Қазақ мемлекетінде мемлекет құрушы ұлттың тіл, дін, діл үстемдігі болу. Бесінші, түпкі мақсат: тәуелсіз ғылымға, ұлттық салт-дәстүрге негізделген заңға сүйене отырып ұлттық-демократиялық мемлекет құру. Бұл ұстанымдарды тізбектей келе ұстанымдардың негізгі мәселесі – жер мәселесі екендігі айқын көрінеді. Ендігі айта кететін жайт, сол кездегі Алаш қозғалысының жетекшісі Әлихан Бөкейхановтың көреген саясаты. Бүгінгі Қазақстан территориясының негізі 1917-1920 жылдары қаланған. Бөкейханов 1919 жылы Колчак өкіметімен келіссөз жүргізген кезде: «Алашорда территориясының пішіні дөңгелек болып келеді» – деді. Қазақ АССР-нің 1925 жылға дейінгі картасын қарасаңыз, расында дөңгелек пішінді. Сол кездің өзінде Қарақалпақстан, Орынбор қаласы мен облысы Қазақстанға қарайтын болған. Ал 1991 жылы Әлекеңнің айтқан ақылымен КСРО-ның құрамынан өз жерімізді бөліп алдық емес пе?!
Алашордашылардың негізгі мақсаты ғасырлар бойғы халықтың асыл арманы, мақсат-мұраты, өз қолдары өздеріне жеткен, өз жерінде сауық-сайран салатын, еркін, ешкімнің боданында өмір сүрмейтін біртұтас Қазақ мемлекетін құру еді. Алға қойған мақсаттары айқын қайраткерлердің арманы енді-енді өрлеп, іске аса бастағанда жерімізге көз сүзгендердің қулығына құрық бойламады, жығылғанға жұдырық болды. Қысқасы, сол уақыттарда, өзара келіссөздер барысында Сталин Бөкейхановты шақыртып: «Сіздер біздің Кеңес өкіметін мойындасаңдар, біз де сіздерді мойындаймыз», – дейді. Сонда Бөкейханов: «Біз сіздерді мойындаймыз, онда сіздерде Алаш өкіметін мойындаңыздар», – дейді. Бұдан кейін Сталин бас изегендей болып, бітімге келу ұстанымында тұрды. Бірақ араға жылдар салып Алашты мойындаудан бас тартады. Кеңес өкіметі азамат соғысы біткенше Алашордамен екіжақты саясат ұстанып, бірге боламыз, бірге істейміз деген сияқты «ұзын арқан, кең тұсаумен» айлакерлік әдіс жасады. Азамат соғысы қалай аяқталды, солай теріс айналып кетті. Сөйтіп азамат соғысы жылдарында большевиктер басқарған Кеңес үкіметіне қарсы күресте Алашорда жеңіліс тапты. Билік басына Кеңес өкіметі келгеннен кейін Алаш қайраткерлеріне жазықсыз қара күйе жағыла бастайды. Олардың қатарында Ә. Бөкейханов, М. Дулатұлы, Ж. Досмұхамедұлы, А. Байтұрсынұлы, Ж. Аймауытов, Ж. Ақбаев және көптеген Алашордашылар бар еді. Ақыры оларды қуғын-сүргінге ұшыратып, ату жазасына кесілдіртіп, кейбірін айдауға жібереді.
Жалпы, осы мәселеде әлем елдерінің тарихына көз салсақ, оларда да 1–Дүниежүзілік соғыстан кейін экономикалық-әлеуеттік құлдырауға ұшыраған. Біздің елге жасалған отарлау саясаты олардың да жерлеріне орын алды. Қысқасы, әлем халқы азаттықты аңсады. Әрбір халықтың ұлтшылдық үрдісі бүкіл Еуропада, Азия елдерінде немен аяқталды десек, әрине, ұлттық мемлекеттіліктің қалыптасуымен аяқталды. Қазіргі көш бастаған Қытай, Үнді, Түрік елдері де кезіндегі ұлтшылдық ұстанымының арқасында даму қарқынын ерте бастады.Жаңа сапа, жаңа мазмұндағы мемлекеттіліктің қалыптасуымен аяқталды. Сол дәуірде біздің елдің айы оңынан тумады. Біздегі қазақ ұлтшылдығы репрессиямен аяқталды. Сонымен бірге ұлттық идея да репрессияға ұшырады. Ойлап қарасақ, бүгінде ең дамыған мемлекеттердің қатарында болуға әуелден біздің де мүмкіндігіміз зор еді ғой… Ендігі өткенге өкініш жоқ! Бізді алда күтетіні тек болашақ! Болашағымыз жарқын, келешегіміз кемелді, бізден тараған ұрпақтың өмірі жақсы болсын десек, жұдырықтай жұмылып еңбек етуіміз керек! Алды да 2050 жылы 30 елдің қатарына кіру керек деген жоспар тұр. Бұйыртса, ол мақсатымызда жүзеге асар! Бірақ, неге тек 30 елдің ғана құрамына кіруіміз керек? Басқа мемлекеттерден қай жеріміз кем? Біздің жер көлеміміз әлем бойынша 9 орынды иеленеді. Жеріміздің асты тұнған байлық. Халқымыз тату-тәтті ғұмыр кешіп жатыр. Сөйте тұра неге 20, тіпті 10 елдің қатарына кірмеске! Ғылым мен білімімізді датытуда қазір ешқандай кедергі жоқ қой! Сонымен, өз сөзімді қорытындылай келе замандастарыма айтарым: қолда бар алтын уақыттың қадірін білейік! Біз мәңгілік елдің іргетасын қалаушылар екенімізді ұмытпайық!

Ерболғанова Жадыра Қанатбекқызы
Алматы облысы Талдықорған қаласы Еркін ауылындағы

№11 орта мектептің 9 – сынып оқушысы. 2000 жылы дүниеге келген.
Жетекшісі: қазақ тілі мен қазақ әдебиеті пәнінің мұғалімі Жолдыбаев Фархат Хамитұлы

Шығармашылық бәйге туралы мұнда басыңыз