Шыңғыс ЕРГӨБЕК, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Аккредитация, рейтинг және сапаны басқару орталығының директоры:
– Шыңғыс Құлбекұлы, өткен аптада Қазақстан Республикасы Премьер-министрінің орынбасары Дариға Нұрсұлтанқызы Алматы қаласында орналасқан іргелі жоғары оқу орындарын аралағаны белгілі. Талқыланған ең маңызды сауалдардың бірі – білім берудегі сапаны қамтамасыз ету мәселесі болғандығы мәлім. Осы тұста аккредитацияның бүгінгі білім беру жүйесіндегі орны қандай?
– Аккредитация – Қазақстанда кең қанат жайып келе жатқан үдеріс. Оның негізгі мақсаты – білім сапасын қамтамасыз етудің жүйесін қалыптастыру. Елбасының, Үкіметтің бүгінгі күні бұл мәселеге ден қоюы заман талабы, орынды да салиқалы шешім. Аккредитацияның негізгі екі түрі бар. Бірі – институттық, екіншісі – мамандандырылған. Институттық аккредитация әдетте жоғары оқу орнының өз міндетін атқару мүмкіндігін қарастырса, мамандандырылған аккредитация жеке оқу бағдарламасының заман талабына сай маман дайындау әлеуетін айқындайды.
– Соңғы уақытта халықаралық аккредитация ұғымы қоғам тарапынан кең талқылануда. Осы халықаралық аккредитацияның негізгі ерекшелігі неде?
– Көп жағдайда сарапшылар аккредитацияны халықаралық және ұлттық деп бөледі. Менің ойымша, бұл – жаңсақ пікір. Шетелде мұндай бөлініс жоқ. Аккредитацияның халықаралық сипатын не анықтайды? Айталық, жоғары оқу орны отандық аккредитациялық агенттіктен аккредитациядан өтуге шешім қабылдады делік. Жоғары оқу орнын сараптауға отандық мамандармен қоса шетелдік мамандар шақырылса, мұны халықаралық аккредитация деуге бола ма? Жоқ, әлде тек шетелдік аккредитациялық агенттіктердің өткізген аккредитациясы ғана халықаралық сипатқа ие бола ма? Әрине, жоқ. Аккредитациялық агенттіктердің ешқайсысы халықаралық агенттік емес. Олар өзге мемлекеттің отандық агенттіктері. Демек, біз мұнда халықаралық аккредитация емес, трансшекаралық аккредитация туралы айтып отырмыз. Қазақстан Республикасында қызмет істейтін агенттіктердің дені Еуропалық сапа стандарттарына арқа сүйейді. Демек, олардың қызметін реттейтін нормативтік құжаттар да заман талабына сай болуы керек. 2011 жылдан бастап елімізде аккредитация үдерісі қоғамдық негізге көшірілді. Ол кезеңге дейін қызмет еткен мемлекеттің өкілі болған Ұлттық аккредитациялық орталық өз қызметін тоқтатты да, оның орнын тәуелсіз аккредитациялық агенттіктер басты. Бұл жылдам шешімнің енуіне не негіз болғандығы түсініксіз, оңтайлы да, кемшілікті тұстары да мол болды. Неліктен? Әдетте тәуелсіз, қоғамдық аккредитацияның дамуына ықпал ететін негізгі фактор тиісті аккредитациялық инфрақұрылымның болуында жатыр. Ол тіпті тиісті стандарттар мен сарапшы мамандардың болуында емес, осы аккредитацияға мүдделі қоғамдық ортаның қалыптасуында айқындалады. Ол орта – түлектің сапалы болуына мүдделі жұмыс берушілер бірлестіктері. Шетел тәжірибесінде ең ірі аккредитациялық агенттіктердің негізгі құрушысы – жұмыс берушілер. Бізде мұндай қоғамдық орта пісіп-жетілді деп айта алмаймыз. Жұмыс берушілер қауымдастығы әдетте тәуелсіз болатындықтан, олар жоғары оқу орындарына бейтарап қарау мүмкіндігіне ие. Тіпті Еуропа одағының Испания, Италия секілді елдерінде әлі күнге дейін аккредитацияны тек мемлекеттік агенттіктер жүргізеді. Себебі олар орта әлі жеткілікті дәрежеде қалыптаспады деп есептейді. Ал біз ше? 2011 жылы құрылған ұлттық реестрлер жүйесі тек қана формальды талаптарға толы. Елімізде үш реестрдің бар екендігі белгілі: біріншісі, аккредиттеу органдарының реестрлері, екіншісі, аккредиттелген жоғары оқу орындарының реестрі, үшіншісі, аккредиттелген оқу бағдарламаларының реестрі. Аккредитациялық агенттіктерге: оның офисі болуы керек, ол заңды тұлға болуы керек, оның стандарттары болуы керек, сарапшы мамандары болуы (әдетте бір сандық шектеулер бар, бүгінгі күні 500, болашақта 1000 болатын шығар) керек деген талаптар бар. Бірақ біз бұл формальды талаптарға ғана арқа сүйей отырып, тәуелсіз білімді бағалау жүйесін қалыптастыра аламыз ба? Әрине, жоқ. Шетел тәжірибесіне арқа сүйесек, мемлекет аккредитациялау құқығын беру үшін агенттіктің қызметін сарапшылар тобына кіріп саралайды. Аккредитация саласындағы ең тиімді тәжірибе жөнінде пікірі бар агенттіктерге ғана мұндай рұқсат беріледі. Ал бізде сол белгілі формальды талаптарға сәйкес болсаң болғаны. Бұл саладағы қабылданудың алдында тұрған жаңа заңнама да алысқа кете қойған жоқ. Оның бір ерекшелігі – мемлекеттің тәуелсіз аккредиттеу агенттіктеріне ықпалын күшейту ниеті. Айталық, жаңа заңнама күшіне енер болса, аккредитациялық агенттік әрбір өткен аккредитация үдерісінен кейін білім және ғылым министрлігіне аккредитация туралы толық ақпарат беруге міндеттеледі. Логикалық тұрғыдан түсініксіз нәрсе. Алдымен мемлекет дайын емес ортаға қоғамдық мамандандырылған аккредитацияны енгізеді де, кейін сол тәуелсіз аккредитацияның қорытындыларын қадағалауға тырысады. Батыс елдерінде аккредитация туралы ақпараттың біраз бөлігі уағдаласушы тараптардың құпиясы. Оның үстіне егер айталық, аккредитациялық агенттіктің өткізген аккредитациясы министрлікке ұнамай қалса, оның қорытындыларын жоққа шығару мүмкіндігі қарастырылған. Бұл да оңтайлы шешім деп айту қиын. Өйткені аккредитацияны дұрыс өткізу немесе өткізбеу агенттіктің шаруасы, оның үстіне министрлік тарапынан айқындалған аккредитацияны жүргізу ережелері де жоқ. Бұл жағдайда кез келген аккредитацияны талапқа сай келмейді деп мойындау түкке тұрмайтын шаруаға айналады. Жалпы, аккредитацияны екі мүдделер тоғысынан да қарастырған орынды. «Білім туралы» заңның бұрынғы редакциясы «жоғары оқу орындары №1 Ұлттық реестрде тіркелген агенттіктерде аккредитациядан өтсе болды, мемлекет тарапынан қаржыландырылатын гранттарға ие болу мүмкіндігі қарастыратын. Бүгінгі өзгерістер Еуропалық сапа желілеріне кірген агенттіктер тарапынан жүзеге асырылған аккредитация ғана мойындалады» деген талапты қойып отыр. Бұл – мемлекеттік саясаттағы бірізділіктің жоқтығының көрсеткіші. Демек, осы уақыттан бастап америкалық агенттіктер өткізген аккредитацияға көптеген сауалдар тууы мүмкін. Себебi олар Еуропада орналаспағандықтан, Еуропалық желіге мүше болу мүмкіндігінен айырылады. Екіншіден, реестрге енген отандық аккредиттеу агенттіктері Еуропалық желілерге толыққанды мүше болып үлгермеген жағдайда не істейміз? Бұл жағдайда сол агенттіктерден аккредитациядан өткен жоғары оқу орындарының кінәсі неде? Бұл да шешімін таба алмай жатқан сауал. Оның үстіне аккредитацияға қойылатын талаптың күшеюі, логика бойынша академиялық еркіндікпен ұштасып жатуы керек. Себебі аккредитация оқу бағдарламасын, тіпті кейде мамандықтар классификаторы деңгейінде өзгерістер енгізуге талап етеді. Ал жоғары оқу орындарында ондай мүмкіндік жоқ.
– Шыңғыс Құлбекұлы, Елбасы Жолдауында көтерілген маңызды мәселелердің бірі мемлекетіміздің инновациялық дамуына байланысты болды. Осы тұрғыдан білім беру жүйесіне жүк артатындығы белгілі. Ал елдің инновациялық дамуына үлес қосуға отандық жоғары оқу орындары қаншалықты дәрежеде дайын?
– Қазақстан Үкіметі соңғы жылдары индустриалы-инновациялық дамуға жіті мән беріп, осы бағытта оңтайлы өзгерістерді қолға алып жатыр. Әлемдік экономикалық дағдарыс тек экономикалық мәселелер ғана алып келмейді, сонымен бірге жаңа мүмкіндіктер де алып келетіндігі белгілі. Қазақстанның дәстүрлі экспорт өнімдеріне бағаның құлдырауы, жаңа заманауи экономика құруға ынталандырады. Әйтпесе еліміз көштен қалып қоюы мүмкін. Бұл туралы Елбасы өз Жолдауында ерекше басымдықпен айтты. Ал экономиканың жаңа салаларын қалыптастыру үшін оған тиісті инфрақұрылымды дамыту қажет. Айталық, индустриялы-инновациялық даму жөніндегі мемлекеттік бағдарлама қабылданғандығы белгілі. Бұрын бұл іспеттес бағдарламалар экономикалық блок министрліктерінде ғана жасалып, оның жүзеге асырылуы үшін тиісінше тек экономикалық тетіктер қарастырылатын. Алайда соңғы бағдарлама айтарлықтай кешенді нысанда қабылданды. Мысал ретінде Білім және ғылым министрлігі осы бағдарлама шеңберінде арнайы маман дайындау бағдарламасын жасап, кадрлық әлеуетті арттыру үшін еліміздің 11 жоғары оқу орындарынан тұратын университеттер консорциумын құрды. Бағдарлама оқу орындарын тиісті материалдық-техникалық инфрақұрылыммен қамтамасыз ету, техникалық мамандықтар бойынша оқу бағдарламаларын кемелдендіру, бағдарламаға қатысатын кәсіпорындардың, яғни жұмыс берушілердің талаптарына сай түлектердің біліктілігін қамтамасыз ету мәселелерін реттеуге бағытталған. Бұл инновациялық дамуды тиісті кадрлық резервпен қамтамасыз ету мәселесін шешуге бағытталған кешенді жоспар. Дегенмен, инновациялық әлеуетті көтеру тек Қазақстан кәсіпорындарында жұмыс істейтін мамандар даярлаумен шектеле ме? Әрине, жоқ. Қазақстанда дамыған деуге тұрарлық өндіріс секторлары көп жағдайда инновациялық емес, шикізат өндірісі болып табылады. Экономиканың инновациялық салаларын қалыптастыру кешенді мәселе. Бұл үшін жаңа экономика салалары қалыптасып, сосын ол салалардың инновациялық дамуына қажетті инфрақұрылым жасалуы қажет. Яғни бүгінгі министрлік тарапынан қабылданған бағдарлама бүгінгі күні бар кәсіпорындарға кадр дайындаумен ғана шектеліп отыр. Бұл жайт тіпті бар өндірістің инновациялық дамуына жағдай жасамайды. Неліктен? Себебі жоғары оқу орындарына да орта кәсіптік білім беру мекемелеріне де көзқарас тек өндіріске кадр дайындаумен емес, сол өндіріс салаларының ары қарай дамуына ықпал ететін инновациялық инфрақұрылымды қамтамасыз етуінде жатыр. Бүгінгі күні бар технологиялар уақыт өте жаңарғанда, жаңа талапқа жылдам икемделе алатын маман дайындау басты мақсат. Аталмыш мәселені шешудің үш жолы бар. Не ілгері кәсіпорындардың негізінде инновациялық зертханалар жасау арқылы, өндіріс пен ғылымның интеграциясын қамтамасыз ету, не жоғары оқу орындарының негізінде ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүзеге асырып, олардың өндіріске енгізілуін қамтамасыз ететін іргелі зерттеулерге жол ашу немесе жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу инфрақұрылымы бар өзге де субъектілеріне еркіндік беру арқылы экономиканың белсенді қатысушысына айналдыру. Үш жолдың өзіндік кемшіліктері мен тиімді тұстары бар. Инновациялық инфрақұрылымды өндірістің негізінде қалыптастыру үшін өндірістің инновацияларға деген оң көзқарасын қалыптастыру керек. Бүгінгі Қазақстан жағдайында экономиканың сипаты инновацияларды шетелден тартуға бейімделген. Шетелдік тәжірибеден өткен, уақыт талабына сай машиналар ұлттық өндірушілер тарапынан әлдеқайда үлкен сұранысқа ие. Ал отандық инновациялық инфрақұрылымды дамыту үшін оған жаңа қаржы ресурстарын құю керек. Нәтижесі де белгісіз. Құйылған ақшаны ақтап алатындығы да белгісіз жағдайда отандық өндіруші мұндай тәуекелге баруға дайын емес. Оның үстіне, ірі отандық кәсіпорындардың дені шетелдіктердің қолында. Шетел инвестициялары экономиканың маңызды бөлігі болып табылғанмен олардың ондаған жылдар бойы қалыптасқан өз инновациялық құрылымдары бар. Олар шетелдің жетекші ғылыми-зерттеу институттары мен лабороторияларына арқа сүйейді. Демек, отандық инновацияларда мұқтаждық шетел инвесторы тарапынан бола қоюы екіталай.
Университеттер базасында іргелі зерттеулерді жүзеге асыру қолайлы болғанымен бүгінгі жағдайда инновацияларды тұтынатын нарықтың жоқтығы кедергі болып отыр. Яғни шын мәнінде, инновациялық қасиетке ие өнімнің өзін өндіріске енгізу күрделі мәселе. Бұл жағдайда отандық ғалымдар өз инновацияларын шетелге икемдеп сол нарықтан өз идеяларын жүзеге асыруға мүмкіндік қарастырады. Университеттердің өзіне берілетін экономикалық еркіндіктің жоқтығы бұл зерттеулерді Отанымызда жүзеге асыруға кедергі келтіреді. Оның үстіне, отандық зерттеуші шетелге барғанда да инновациялық кәсіпорындармен байланыс орнатуда қиындықтар көреді. Демек, мемлекеттің шешуі керек негізгі мәселе өзге тетіктерден бұрын университтердің өздерін инновациялық экономиканың белсенді қатысушысы ету. Бірақ мұнда билік пен университет басшылығы тарапынан өзара сенім болуы керек. Себебі бұл мүмкіндікті университет менеджменті өзінің жеке пайдасы үшін пайдаланып кетуі де мүмкін ғой. Өкінішке қарай, бүгінгі күні ондай сенім жоқ. Оған негіз де жоқ емес. Университет ректорлары бүгінгі күннің өзінде көп жағдайда университет мүмкіндігін жеке табысы үшін, өз жобаларын жүзеге асыру үшін пайдаланатын фактілердің саны көбейіп барады.
– Инновация – ғылымсыз болмайды. Олай болса отандық ғылымның даму үдерісі қандай? Ғылымның қай бағыттары ерекше басымдыққа ие?
– Біз технократиялық қоғамда өмір сүріп отырмыз. Әрине, Қазақстанда ғылым саласындағы саясаттың негізі жаратылыстану, техника мен технология салалары екендігі белгілі. Олай болуы да заңдылық. Жаңа заманда инновациялық экономика құра алу мемлекет өміршеңдігінің кепілі. Алайда бұл қоғамдық ғылымдарды ұмыту керек деген сөз емес. Өйткені мемлекеттің тірегі, мемлекеттің өткенін саралап, болашаққа нық қадам жасауға ықпал ететін – нақ осы қоғамдық ғылымдар. Отанымыздың тарихының ақтаңдақтарын, әдебиетіміз бен фольклорымызды түсінбей біз болашаққа қадам жасай алмаймыз. Кемелді құқықтық жүйені қалыптастыру үшін заң ғылымы, ал экономикалық болжамдарда дөп түсу үшін экономика ғылымдарының қарыштап дамуы қажет. Адамның рухани байлығы мен отансүйгіштік қасиеттерін қоғамдық ғылымдарды жетілдірмей жолға қойдық деп айту қиын. Соңғы уақыттарда болып жатқан діни жанжалдар, халық арасындағы түсініспеушілік, қоғам ішіндегі теке тірес осы қоғамдық ғылымдарға мән бермегендіктен болып отыр. Утилитарлы техника ғылымдарына мән бере отырып, өзге ғылым салаларын қайтарымсыз деп ойлаудың өзі орынсыз. Қоғамдық ғылымдар дереу табыс әкелетін ғылым салалары емес, бірақ ұзақ уақытты стратегиялық басымдықтарды жүзеге асыруда, мемлекет болашағын болжау мен бүгінгі күнін саралауда қоғамдық ғылымдар орнын ештеңе баса алмайды. Адам жанды болғандықтан, рухани құндылықтар мен шығармашылыққа зәру. Міне, қоғамдық ғылымдардың негізгі мақсаты – осында.
– Басымдықтарды айқындап алғаннан кейінгі өзекті мәселе бүгінгі ғылымның дамуына не кедергі болып отыр.
– Ғылымның дамуына кедергі келтіріп отырған бірнеше ірі факторларды қарастыруға болады. Бірінші фактор қаржы-экономикалық фактор. Іргелі ғылыми-зерттеулер, ірі ғылыми мектептер мемлекет қолдауынсыз өмір сүре алмайды. Ал іргелі зерттеулерсіз инновациялық экономика құру мүмкін емес. Дамыған елдер өзінің бәсекеге қабілеттігін сақтау үшін ғылым саласына Жалпы ұлттық өнімнің 30-40 пайызын жұмсайды. Бізде бұл көрсеткіш 3-5 пайыздан асқан емес. Бұл өз кезегінде ғалымның өз зерттеулерін тиімді жасауына ғана кедергі келтіріп қоймайды, оның әлеуметтік мәртебесін төмендетеді. Алысқа бармай-ақ, Германияны мысалға алайық. Германия орта ғасырлардың өзінде ғылыми дәрежесі бар адамға, қай әлеуметтік таптан шықса да дворяндық атақ беріп, әлеуметтік мәртебесін көтеруге тырысқан. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталған тұста билікке келген канцлер Конрад Аденауэр қиын-қыстау заманға қарамастан, мемлекеттік бюджеттің жартысын ғылымды дамытуға жұмсағандығы белгілі. Бүгінгі Германияда ғылым докторының дәрежесі министр орынбасары дәрежесімен теңестірілген. Мемлекет әр ғалымына осыдан туындайтын әлеуметтік кепілдіктер мен экономикалық мүмкіндіктер береді. Ал Қазақстанда ше? Мемлекет соңғы уақытта ғылымға бөлінетін қаражаттың көлемін арттырып келеді. Дегенмен, бұл жеткілікті ме? Ол бөлінген қаражат қалай жұмсалып жатыр? Көбіне кез келген ғылыми жоба формальды есеп жазумен аяқталады. Оның үстіне, университет басшылығы бүгінгі күні ғалымды өзіне тән емес қызметтермен жүктеуге құмар. Ғалым университет шеңберіндегі қоғамдық жұмыспен де айналысуы керек, ғылыми-зерттеу жұмысы жөнінде есеп те жазуы керек, жылдық жоспарды да жазуы керек, әдістемелік кешенді де дайындап үлгеруі керек. Нәтижесінде ғалымның педагог кадр ретінде кемелденуіне де, ғылыми зерттеулермен айналысуына да уақыты жоқ. Ол өзінің қоғамдық миссиясын орындай алмайды. Ғалымды ұштайтын халықаралық конференцияларға бару үшін ғалым көп кабинеттерге кіріп рұқсат, қаржылық қолдау сұрауы керек, одан рұқсат ала алмаса, конференцияға шақырушы ұйымнан қаржылық көмек сұрауы керек. Яғни бізде ғалым ерікті тұлға емес, көптеген инстанциялардан көмек, қолдау сұрайтын сұраншақ тұлғаға айналған. Мұнда оның кінәсі жоқ. Бұл – жүйелік қателік. Мұндай кәсіппен адам айналысқысы келе ме? Келмейді. Оның үстіне, ғалымның алатын айлық көлемі де мардымсыз. Аш ғалым ғылымды емес, отбасын асырауды ойлайды. Ал мұндай жағдайда кім ғылыммен айналысқысы келеді? Ғылыми-зерттеу бағытындағы келесі бір маңызды мәселе ғылымның құнсыздануында жатыр. Әлі күнге дейін шенеуніктердің арасында өзінің ғылыми атағы мен ғылыми дәрежесімен мақтанатын адамдар бар. Ал сол шенеунік қандай жаңалық ашты? Еңбегінің сапасы қандай? Бұл сауалдарға жауап жоқ. Ал Қазақстанда олар қызметтерінде қалып қана қоймай, таза еңбегімен ғылыми жетістіктерге жеткен ғалымдарды басқарады. Оның үстіне, бүгінгі күні ғылым мен білімді бағалаудың жалғыз критериі ретінде импакт-факторы нөлден жоғары басылымдарда мақала жариялау болып қалды. Әрине, бұл журналдарда басылу кез келген ғалым үшін заман талабы. Дегенмен, ғылыми жетістіктің негізін тек қана бұл критериймен бағалауға болмайды ғой. Жақында инновация мәселелеріне қатысты жиындардың бірінде Білім және ғылым министрі Аслан Бәкенұлы еліміздің инновациялық дамуының көрсеткіші ретінде индекстелетін журналдардағы мақалалардың өскендігін айтты. Біріншіден, соңғы мәліметтерге сүйенсек, бұл көрсеткіш өткен жылдың қорытындысы бойынша 40 пайызға төмендеп кетті. Екіншіден, жарияланымдардың сандық көрсеткіші өсті деген күннің өзінде біздің ғалымдарға жасалатын сілтемелердің саны аз. Бұл ғылыми мақаланың мазмұнындағы ғылыми жаңалықтың төмендігін көрсетеді. Неге бұлай? Өйткені министрлік университет басшылығынан, университет басшылығы ғалымдардан жарияланымдарды кез келген жағдайда көбейтуді талап етеді. Ал оған жеткілікті алғышарт жасалды ма, жоқ па? Басшылықты қызықтырмайды. Мақалаң болмаса, жұмыстан кет дейді. Амалдың жоғынан ғалым кез келген мүмкіндікті пайдаланып, импакт-факторы бар журналдардың артынан жүгіре бастайды. Ғалымның жақсы мақала жазуға уақыты жоқ. Сондықтан сапасы төмен болса да, үлкен ақша берсе де, осы журналдарда мақаласының жарық көруін армандайды. Және дегеніне жетеді. Импакт-факторы бар журналдарға мақала икемдеумен, оны жариялаумен айналысатын көбіне ресейлік сайттардың біріне кіріп, тиісті ақша сомасын төлеп, мақаласын жариялатады. Бұл мақала ғылым әлемінде жыртқыш журналдар атымен белгілі журналда шығады. Журналдың негізгі мақсаты ақша табу болғандықтан, олар кез келген мақаланы жариялауға дайын. Ал ол мақаланың шетелде оқылмайтындығы біздің басшылықты қызықтырмайды. Қызықтырмайтын себебі, оларға ғылым емес, статистика керек. Әдетте шетелде ғылыми мақаланы жазу үшін ғалым бір жыл бойы ғылыми-зерттеу жұмысымен айналысып, зертханадан шықпайды. Мақала – күрделі ғылыми процестің жемісі. Шетелде тіпті мақалаңыздың аталмыш ақпараттық базада шығуы да міндетті емес. Ғылыми-зерттеу жұмысыңыздың сапалы болғандығы керек. Оның үстіне, университет әкімшілігі өзінің құрамында ғалымдарға кеңес беретін арнайы ғылыми орталықтар ашқан. Бұл ғылыми орталықтардың қызметі, ғалымның еңбегін қарап, қажет болған жағдайда шет тіліне аударып, шетелдік журналдар редакциясымен байланыс құру. Ол орталықтар әдетте мақала жазу немесе мақала өңдеу орталықтары атымен белгілі. Ал Қазақстан тәжірибесінде мұндай орталықтар жоқ. Білім және ғылым саласының басшылары талап қояды да, оны қалай орындауға болатындығынан ешқандай хабары жоқ. Себебі өздері ғылыммен айналыспайды. Халықаралық журналдарда басылған мақалалар мен патенттерде университет басшылары ғылыми-зерттеу тобының басшысы ретінде көрінеді. Неліктен? Өйткені ректорды топқа қоссаң, мақала қымбат болса да жарық көреді. Егер ректорды қоссаң, қымбат болса да патент алынады. Өйткені ректормен қосымша авторлықта жарық көрген еңбектер сенің университет басшылығы алдындағы ұпайыңды арттырады. Егер әбестік жасап, байқаусызда, өз бетіңше ғылыми жаңалық ашып, ол әлемге танылып кетсе, «сен неге ғылыми жетістікке ректорды қоспадың?» деген сауал қойыла бастайды. Егер ректорды ғылыми жобаға қоссаң, жақсы лабораторияға ие болуыңа болады. Қоспасаң, бұл мүмкіндігің шектеледі. Ғылыми менеджментте мұндай жүйенің басымдығы, ғалымның сағын сындыратын бірден-бір фактор. Thomson Reuters, Scopus мәліметтер базасына кіретін журналдардың өздері де бірдей емес. Кейбіреулеріне жариялану үшін ұзақ уақыт келіссөздер жүргізуді, кейбіреулері жарияланым үшін ақша талап етеді. Мәселе ғылыми еңбектің құндылығының негізгі критериін анықтау барысында оның отандық ғылымға енгізілген жаңалығы жатуы керек. Біз шын мәнінде, отандық ғылымды шетелге тәуелді етіп отырмыз. Еліміз концептуалды тұрғыдан маңызды инновациялық ғылыми орталыққа айналғысы келсе, отандық ғылыми журналдардың халықаралық индекстелетін базаларға кіруіне жағдай жасалуы керек және стратегиялық басымдық ретінде Қазақстан халықаралық деңгейде мойындалатын өз ғылыми журналдар базасын құрауы керек. Бүгінгі күні ғаламдық білім беру мен ғылыми зерттеулердегі трендтер мен заңдылықтарды АҚШ, Ұлыбритания секілді алпауыттар айқындайды. Жоғарыда көрсетілген халықаралық ғылыми журналдардың базасы да сол мемлекеттерге арқа сүйейді. Бұл көшбасшылықты қамтамасыз етудің бір тетігі. Егер осы елдермен бәсекелес бола алатындай білім беру және ғылыми-зерттеу жүйесін құрамыз десек, біздің өзіміз сондай орталықтардың біріне айналу мақсатын қоюымыз керек. Бүгінгі күні Білім және ғылым министрлігі кезінде жақсы бастама ретінде көтерген индекстелетін қазақстандық журналдар базасы бастамасының өзін аяғына жеткізе алмай отыр. Мұндай басқару жүйесі жағдайында ұлтымызға қызмет ететін халықаралық аренада мойындалатын ғылыми журналдар базасын құру туралы айтудың өзі әбестік.
– Мәселені жаңа қырдан ашып көрсек. Сіз өз сөзіңізде жоғары оқу орындарын басқару жүйесіндегі бар кемшіліктерге назар аудардыңыз. Бұл бағыттағы өзекті мәселелерге нақтырақ тоқталсаңыз.
– Жалпы, әлемде жоғары оқу орындары инновациялар мен еркін рухтың орталықтары. Ғылымның және жалпы шығармашылық процестердің еркіндіксіз дамуы мүмкін емес. Алайда бүгінгі күні Қазақстанда бұл мәселе күрделі шешілмейтін кешенді сауалға айналып отыр. Мәселе жоғары оқу орнын басқарудан бастап, тәлім берумен аяқталады. Жоғары оқу орындарының менеджменті күрделі сала. Соңғы жылдары бүкіл әлем бұл мәселеге жіті мән беріп келеді. Университеттерге берілген экономикалық, академиялық автономия бірінші кезекте университет басшылығының жауапкершілігіне арқа сүйейді. Инновациялық экономикаға арқа сүйейтін елдерде университет басшылығын тағайындаудың күрделі жүйесі бар. Ол жүйенің өзегі жоғары оқу орнына мемлекеттің ықпалын азайта отырып, академиялық қауымдастықтың алдындағы жауапкершілікті арттыруды көздейді. Бүгінгі Қазақстанда жоғары оқу орындарында бұл жүйе әлі ескі күйінде қалып отыр. Университет менеджменті өзінің қызметінің негізгі көрсеткіші ретінде әлемдік немесе жергілікті рейтингтерде жоғары оқу орнының алған орны деп қабылдайды. Бұл қате тұжырым. Неліктен? Кез келген жоғары оқу орнының менеджементі тиімді жұмыс істейтін, қуатты білім, ғылым ордасын құруды мақсат етіп қоюы керек. Ғалымның жоғары мәртебесіне арқа сүйейтін халықаралық денгейде мойындалатын жоғары оқу орындарына рейтинг өзі келеді. Себебі рейтинг университет өмірінің қалай ұйымдастырылғандығының көрсеткіші. Әдетте университеттер рейтингке өз қызметін сырттан бағалау мақсатында қатысады. Осы негізде сараптама жүргізеді. Жоғары оқу орны рейтингтен төмен орын алып қалса ақыр заман басталмайды. Тек кемшін кеткен тұстарын кемелдендіруді мақсат етеді де, инфрақұрылымды күшейте бастайды. Шетелде ешкім жоғары оқу орнын рейтингке қатысуға мәжбүрлемейді. Біздің жағдайда қазақстандық университеттердің тиімділігінің көрсеткіші рейтингте алған орны деп қарастырылады. Бақылап қараңыз, ең басты критерий университет шығарып жатқан түлектердің сапасы, университет көлемінде жүзеге асырылып жатқан ғылыми-зерттеу жұмысы немесе оқу бағдарламаларының мойындалуы емес, рейтинг. Университет рейтингінің түсіп кетуі университет басшылығының трагедиясына айналады. Рейтингте түсіп кету себептерін айқындаудың орнына, рейтингті кінәлау, методологияға деген сенімсіздікті негіздеуге кіріседі. Қатені өздерінен емес, өзгеден іздей бастайды. Иә, рейтингтің әртүрлі критерийлері бар, барлығын бірдей кемел, объективті жүйе деп айтуға болмайды. Бірақ рейтингке қатысуды ешкім міндеттеп те отырған жоқ.
Университет мақсатын айқындауда менеджмент тарапынан кетіп жатқан кемшіліктердің тағы да бірі – акценттерді дұрыс қоймауда. Ең алдымен бұл жүйелік мәселені шешу үшін университет басшылығының түсінуі керек бір қағида бар. Ол университеттегі басты тұлға – оқытушы мен студент. Бүгінгі күні университет ғимаратсыз да, басшылықсыз да өмір сүруі мүмкін. Бірақ ешқашан ешбір университет ғалымдар мен студенттерсіз өмір сүре алмайды. Өкінішке қарай, бүгінгі Қазақстан жоғары оқу орындарындағы басқару жүйесінде профессор-оқытушы құрамға жағдай жасауға қарағанда, оны басқару ниеті басым. Кафедра меңгерушілерінен бастап, декан, департаменттер мен басқармалар, проректорлар корпусы өзінің негізгі мақсаты ретінде оқытушыға қызмет көрсетуді қоймайды. Құқығы ең төмен қорғалған адам да осы оқытушының өзі. Әркімнен бір тепкі көретін адамның кемелденуге деген ниеті де төмен болуы заңдылық. Оның үстіне, университет басшылығы көп жағдайда өзі басқарып отырған оқу орнынан бейхабар адамдар. Ол университеттің тарихын, әлеуеті мен мүмкіндіктерін, даму бағытын білмегендіктен, жоғары оқу орнын қайда апара жатқандығын өзі де біле бермейді. Ол тек өзін тағайындаған адамның алдында жауап береді. Басқа адамдар, соның ішінде университет ұжымы оған әдетте жат орта. Сондықтан сол ортаға икемделуге қарағанда, ортаны күштеп өзіне икемдеу үдерісі басым. Бұл нашар үдеріс. Ғылыми кеңес секілді алқалы орган әдетте тек ректорды тыңдап, соның айдауымен жүретін топқа айналады. Оның мүшелері өздері отырған креслодан қорыққандықтан, жаны қаламайтын, кейде тіпті дұрыс емес бағыттағы жұмыстармен айналысуға мәжбүр. Бұрынғыдай орнынан тұрып, ұжым мүддесі үшін қарсы пікір айтатын ақсақалдар саны да азайып келеді. Яғни Француз королі Людовиктің «Мемлекет деген – мен» деген тұжырымдамасы бүгінгі күні жоғары оқу орны жетекшілерінің «университет деген – мен» тұжырымдамасында үндестік тапқандай. Бірақ жоғары оқу орны армия немесе казарма емес. Мұнда жоғары интеллектуалды өнім шығарылады. Нәтижесінде бүгінгі университеттегі билік вертикалі ғылыми-зерттеудің дамуын тежеп келе жатқандығы айдан анық. Әдетте жоғары оқу орнының басшылығы мұнымен де шектелмейді. Университетті, университет мүлкін, университет әлеуетін жеке басы үшін пайдалануға құмар. Университет қызметкерлері өзінің жеке фирмасының қызметкерлері секілді, өз қызметінен тыс қоғамдық жүктемені де алып жүруге мәжбүр. Бұл барып тұрған көргенсіздік екенімен ешкімнің шаруасы жоқ. Өйткені ол университет басшылығына уақытша әрі кездейсоқ келген адам ғой. Осы уақытты пайдаланып, өзін өсіріп алуы керек. Болашақта бұл қызметтен кетіп қалса, қосымша плацдарм керек. Университет бюджетін өзінің қаржылық жағдайын түзеп алу үшін, өз атағын шығару үшін қолданады. Оқытушыларға сыйақы берудің керегі не? Ол үшін ректорға жоғары басшылық рақмет айтпайды. Оның орнына ғимарат салайық. Инновациялар бірінші кезекте ғимараттан емес, ойдан туындайтындығы университет басшылығын қызықтыруды қойғандығы қай заман. Осындай басшылармен инновациялар туралы әңгіме қозғауға бола ма? Әрине, жоқ. Сондықтан бүгінгі күні жоғары оқу орындарында жүзеге асырылуы тиіс ең маңызды реформа басқару жүйесіне қатысты болуы керек. Ректорлардың сайланбалылығын енгізу, алқалы органдардың өкілеттігін кеңейту секілді реформалар уақыт күттірмейді. «Ұлттың бәсекеге қабілеттігі білім денгейімен анықталады» деген Елбасының бастамаларын жүзеге асыру үшін жоғары оқу орындарында маңызды реформаларды жүзеге асыру – уақыт талабы.
– Сұхбатыңызға рақмет.
Сейсен ӘМІРБЕКҰЛЫ
Құдай-ау, не деген ержүректік!? Ешкімнің батылы жетіп айта алмағанын айтты-ау! Құдай жар болсын! Осындай мəселелерді кім шыжғырып айтады деп күтіп, үмітіміз үзілгелі отырған. Өзіміз болса та, айта алмаймыз. Бала-шағаны жеткізу керек. Алайда шындық қашан да қымбат. Тақ, атақ-дəреже уақытша нəрсе, қолдың кірі. Ал осындай ойып айтатын адам бірлі-жарым. Мақаладағы жанайқай шынында да да қасіретке айналғандай. ЖОО-ның оқытушысының білімі мен біліктілігі басшылыққа көк тиын ғұрлы жоқ. Өздерінің ұпайы, қаржысы түгел болса болды. Білімнің сапасы қызықтырмайды. Оны оқытушы батылы жетіп айта алмайды, айтса жұмыстан қуылады. Басшылықтың айтқанын екі етпей орындап үйреніп қалған. “Асылатын жіпті өзіміз үйден əкелейік пе?”-деуге дайын…