Балалар мен жасөспірімдердің бүгінгі тынысы мен ертеңгі болашағына бас қатырмайтын мемлекеттің келешегі жоқ. Бұл – дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома. Иә, баланың қамсыз өмірі, мектеп қабырғасында оқу-біліммен сусындап, келешекте орнын табуы ата-ананың ғана емес, бүкіл қоғамның, мемлекеттің, тіпті адамзат баласының бірге қарастыратын мәселесі. Жуырда елордада БҰҰ Балалар қоры (ЮНИСЕФ) мен Денсаулық сақтау министрлігі ЖИТС-тің алдын алу және оған қарсы күрес республикалық орталығының кеңесінде АИТВ-мен өмір сүріп жатқан балалар мен жасөспірімдерге психологиялық-әлеуметтік қолдау көрсетудің ұлттық стандарттары жайлы кеңінен айтылды.
Бұл шараға АИТВ-мен өмір сүретін жасөспірімдер де қатысты. Олар бүгінде АИТВ-мен өмір сүріп жатқан балалар мен жасөспірімдердің күнделікті тіршілікте қызмет алудағы қиындықтары жайлы, мәселені шешу турасындағы ойларымен бөлісті. Рас, қоғамда бұл ауру жөнінде үлкен үрей ұялағаны анық. Алайда, балалардың әңгімесі, олардың күнделікті басынан кешкендерін ортаға салуы, қоғамды ақпараттандырудың маңызы, өздерінің әлеуметке тартылуындағы қиындықтары жайлы сөз етуі ешкімді бейжай қалдырмады.
Осыдан 14 жыл бұрын Шымкент қаласында ем-шаралар жүргізген уақытта санитарлық нормалар сақталмауынан балалардың АИТВ инфекциясын жұқтырғаны жұртшылықты дүр еткізгені белгілі. Қаншама отбасы қатаң үкім естігендей күй кешіп, біраз шаңырақ оған қарсы тұра алмай, тіпті жұбайлардың ажырасуына әкелген. Бүгінде ол балалар өсіп, жасөспірімдік шаққа жетті.
«Біз инфекция жұқтырғандардың қатарындамыз. Алайда, қажетті препараттарды қабылдап отыру арқылы біз ауру емес, тек ағзасында АИТВ инфекциясы бар адамға жатамыз. Кішкентай күнімізде удай ащы сұйық дәріні күнделікті ішетінбіз. Қазір таблетканы аптасына екі рет қана қабылдап, иммунитетімізді анализ тапсыру арқылы анықтап отырамыз. Біз өз денсаулығы үшін күнделікті препараттар қабылдайтын қантты диабет, склеродермия сияқты созылмалы, бірақ бақылауда ұстаса қалыпты жағдайдағы пациенттер тәріздіміз. Бұл біздің өмір сүру салтымызға айналды. Ал қоғамның қорқынышы – дұрыс ақпараттандырылмауы қатарлас, тұрғыластарымыз түгілі, олардың ата-аналары мен ұстаздарымыздың жөнді мағлұматтарының болмауы бізге үлкен кедергі келтіреді. Сондықтан да ақпарат алмасу, қоғамның біз тәрізді балаларға түсіністік танытуы аса маңызды», дейді жеткіншектер.
«Бүгінде Қазақстанда АИТВ-ға шалдыққан 530 бала мен жасөспірім бар. 2017 жылы әлемдегі АИТВ-ны жаңадан жұқтырудың 250 мың дерегі 15-19 жас аралығындағы жасөспірімдерге тиесілі. ЮНИСЕФ-тің «Балалар, АИТВ және ЖИТС: 2030 жылғы әлем» атты жаңарған статистикалық жарияланымының болжамына сай, егер қазіргі үрдіс сақталса 2030 жылға қарай АИТВ-сы бар жасөспірімдер саны 3,5 миллионға жетеді», дейді Қазақстандағы ЮНИСЕФ-тің өкілі Юрий Оксамитный.
Денсаулық сақтау министрлігі мен ЮНИСЕФ-тің бірлескен жұмысының нәтижесінде ТМД елдерінде алғаш рет Қазақстанда АИТВ-мен өмір сүріп жатқан балалар мен жасөспірімдер үшін психологиялық-әлеуметтік қолдау көрсететін стандарттар әзірленіп, онда психологиялық, когнитивтік, әлеуметтік және эмоционалдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған дербес қызметтер топтамасы енгізілгені қуантады. Стандартта ағзасында АИТВ инфекциясы бар екенін ашып көрсетуге, емделу тәртібін ұстануды қолдауға, сексуалдық денсаулыққа, жасөспірімдер үшін АИТВ-ге тестілеу қолжетімділігін жеңілдетуге, интеграцияланған көмек көрсетуге, сонымен қатар АИТВ-сы бар жасөспірімдермен тең дәрежеде қарым-қатынас орнатуды қолдайтын диалогты құруға баса назар аударылған.
Елімізде балалардың, соның ішінде, психикалық және физикалық даму ерекшеліктері бар балалардың және заң, құқық бұзушылық бойынша проблемалары бар жеткіншектердің құқықтарын қорғау саласындағы заңнаманы жетілдіру жалғасын тауып келеді.
Жалпы биыл көктемде балалар мен жасөспірімдер үшін ЮНИСЕФ атқарған бірнеше шараның куәсі болған едік. Оның бірі Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан, Қырғызстан, Армения, Грузия және Әзербайжан Парламенті депутаттарының, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы, қаржы, білім беру министрліктері өкілдерінің қатысуымен Орталық Азия және Кавказ елдеріндегі жасөспірім балалардың тамақтануын жақсарту жөніндегі симпозиум болса, енді бірі жастардың «H2H: Health2Human» атты республикалық хакатоны еді. Оған қатысқан өрімдей жастардан тұратын ондаған командалар денсаулық сақтау жүйесіндегі басшылар мен менеджерлер үшін инновациялық IT шешімдерді дайындап, көрсетті. «Барлық қатысушылар лайықты жобалар ұсынды, әсіресе хакатон жеңімпаздары. Fractus командасы ұсынған жедел жәрдем беру жобасы адамдардың негізгі шағымдарын талдауға мүмкіндік береді. Бұл денсаулық сақтау басшыларына жиі кездесетін аурулардың алдын алу үшін жүйелі жоспар құруға мүмкіндік береді», деді ЮНИСЕФ-тің денсаулық сақтау және тамақтану жөніндегі үйлестірушісі Қанат Сұханбердиев.
«Биыл Қазақстан Республикасының Бала құқықтары туралы конвенцияны (БҚК) қабылдағанына 25 жыл толды. Бұл әлемдік тарихта ең көп ел қабылдаған және балалардың құқықтарын жан-жақты анықтайтын халықаралық деңгейдегі жалғыз құжат. Конвенцияның негізгі қағидалары барлық балалардың өмір сүруге, дамуға, қорғалуға және кемсітуден азат болуға тең құқылы болуын көздейді» дейді Ю.Оксамитный.
Бұл конвенция ЮНИСЕФ ұйымының Қазақстан Үкіметімен ынтымақтастығының іргетасы болып келеді. БҚК балаларға мейірімді қоғам құрудың жұмыс құралына айналды. Атап айтқанда, бала өлімі 5 есеге азайды, инклюзивті білім беру дамып келеді, әлеуметтік қорғау жүйесі жетілдірілді. Бүгінде балалардың қамқор отбасында дені сау, білімді болып өсу мүмкіндігі 25 жыл бұрынғы жағдаймен салыстырғанда әлдеқайда жоғары екені белгілі. Дегенмен қоғам белсенділігі көңіл толатындай дәрежеде ме? «Сенесіз бе, – дейді ЮНИСЕФ мамандары, – біз елдегі басты қалалардың бірінде балалар арасында зерттеу жүргіздік. Сонда балалардың 30 пайызы ғана ата-анасымен театрға, музейге барыпты да, 70 пайызына әке-шеше бауыр етінің рухани өсуіне қажетті тәрбие беретін орындарды бірге көру, аралау қажет деп таппаған. Шындап келгенде баланың дамуына салынған инвестиция ең бір қайырлы іс емес пе?»
Елімізде балалардың, соның ішінде, психикалық және физикалық даму ерекшеліктері бар балалардың және заң, құқық бұзушылық бойынша проблемалары бар жеткіншектердің құқықтарын қорғау саласындағы заңнаманы жетілдіру жалғасын тауып келеді. Ю.Оксамитныйдың айтуынша, бірқатар күрделі мәселелер, мысалы, балалар мен жасөспірімдердің психикалық денсаулығын нығайту, балаларға зорлық-зомбылық көрсетудің алдын алу, миграция салдарынан немесе табиғи апаттардың кесірінен балаларды қорғау да үнемі назарда. Бұл тұрғыда үкіметтің, парламенттің, халықаралық ұйымдардың және азаматтық сектор ұйымдарының күшін біріктіруде ұмтылыс жоғары. «Бір ғана мысал, табиғи апаттардың тәуекелдерін төмендету үшін орман және дала өрттерін уақтылы айқындау, сонымен қатар жағдайды мониторингтеу және су тасқынының алдын алу жұмыстарын жоспарлы ұйымдастыру мақсатында өздігінен басқарылатын ұшақтарға кезекті тестілеуді өткіздік. Былайша айтқанда бұл біздің қорға пәлендей қатысы жоқ тәрізді. Алайда, ІІМ Төтенше жағдайлар комитетінің деректері бойынша, 2018 жылы Қазақстанда 14 567 өрт жағдайы тіркеліпті. Одан 3 миллиард теңгеден аса материалдық залал келіп, 434 адам қаза тауып, 412 адам түрлі ауыртпалық дәрежесінде жарақат алған екен. Су тасқынынан 2018 жылы шамамен бір жарым мыңнан аса үй зардап шегіп (су басқан), материалдық залал 3 миллиардтан аса теңгені құраған. Ал осыдан балалар зардап шекпей ме? Сондықтан дрондарды пайдалану жөнінен ЮНИСЕФ қолдау көрсетті. Немесе миграция мәселесі. Қазір Қазақстанда қала тұрғындарының саны арта түсуде. Қалада қажетті қызметтерді алуда олардың маманданған түрлері көп болғанымен тіркелімнің жоқтығынан қиындықтар туып жатады. Осы тұрғыда қалаларда балаларға мейірімді орта құрудағы жергілікті атқарушы билік органдарының рөлін асыра бағалау қиын. Бүгінгі таңда жаңа қиындықтарды назарға алудың және балалардың қауіпсіздігі мен құқықтары бойынша мәселелерді шешуге бизнес иелерін, жұртшылықты көбірек қатыстырудың және балалардың, жасөспірімдер мен жастардың өздерінің қала өміріне қатысуына жағдай жасаудың маңызы зор. Қоғам әр баланың қалада өзін ыңғайлы, жайлы және қауіпсіз сезіне алатындай мүдделерін ескере отырып, қала инфрақұрылымының дамуына септесе қимылдауы қажет деген ойдамыз», деді Ю.Оксамитный.
Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ
“Егемен қазақстан” газеті
