Қазақ қоғамында тым көп реформа жасалған, әртүрлі тәжірибелер ұйымдастырылған сала ретінде мамандар әдетте білім саласын атайтыны бар. Білім саласындағы өзгерістер де әлеуметтік мәселе тәрізді бірден бұқараның назарын аударады. Халық сала басшыларының ойларымен келіспейтінін де, қолдайтынын да ашық білдіріп жатады. Дегенмен, сол саланың өзінде қоғам ұзақ уақыт бойы назар аударған «рекордшы» бағыттар кездеседі. Соның бірі – мектептерде үш тілде дәріс беру мәселесі.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев «Нұр Отан» партиясының ХVIII съезінде мектептерде үш тілде білім беру мәселесіне де тоқталғаны бар. Елбасы елімізде мектеп мұғалімдеріне жаппай ағылшын тілін үйрету тым қарабайыр тәсілмен ұйымдастырылғанын айтқан болатын. Яғни, тікелей өзінің бастамасымен қолға алынған игі істің дұрыс ұйымдастырылмағанына көңілі толмайтынын байқатқан. Жуырда Білім және ғылым министрі Күләш Шәмшидинова Үкімет үйінде өткен баспасөз мәслихатында жаратылыстану және информатика пәндерін ағылшын тілінде оқытатын ұстаздарды арнайы курстар арқылы даярлаудың тоқтатылғанын мәлімдеген еді. Министр сол жиында Қазақстанда 11 мың ұстаздың орта мектептерде физика, химия, биология және информатика пәндерін ағылшын тілінде үйретіп жатқанын айтқан-ды. Бұл мұғалімдер алдымен 3 айлық, содан соң 8 айлық арнайы тіл курстарында білім алыпты. Алайда нәтиже көңілден шықпаса керек, жоба тоқтатылды. «Келесі жылдан бастап мұғалімдерді айлық курстан өткізетін қаржыны педагогикалық ұйымдарға жұмсайтын боламыз. Яғни, педагог мамандардың университет қабырғасынан тіл меңгеріп шығуына бағыттаймыз. 2016 жылы алғаш рет ағылшын тілінде сабақ беретін мұғалімдерді дайындауға мемлекеттік тапсырыс берілді. Алғашқы 1200-ге жуық түлек 2020 жылы бітіреді. Сондықтан мұғалімдерді оқыту курстары тоқтатылды», деді министр. Осылайша қоғамда қызу талқыға түскен мәселе сәл саябыр тартқан-ды. Бірақ қазақстандық оқушылар үшін мемлекеттік тілмен қатар, орыс және ағылшын тілдерін толық меңгеріп шығу бастамасы жалғасын табады. Тек формасы мен мерзіміне қатысты ұстанымдар өзгеріп жатыр. Яғни, балаларды үш тілде оқыту бірте-бірте, ұстаз бен мектептің даярлығына байланысты жүзеге асырылады. Демек, оқушыларымыздың үш тілді еркін меңгеріп шығуы үшін асықпау қажет екендігіне сала басшыларының көзі жетсе керек.
Білім және ғылым министрлігінің деректеріне қарағанда, 2018 жылдың 1 қыркүйегінде елдегі оқушылар саны 3 млн-нан асты. Білетіндер, бұл оқушылардың басым көпшілігі қазақ тілінде білім алатынын айтады. Дегенмен, үш тілде оқыту басталғалы бері ағылшын тілінде дәріс беруді бастап кеткен мектептер саны күрт өскен. Кейбір деректерге қарағанда, Қазақстанда 7 мың 393 мектеп болса, 2018-2019 оқу жылында оның 3372-сі ағылшын тілінде оқытуды бастапты. Одан бөлек 2608 мектеп химия, биология, физика және информатика пәндерін ағылшынша оқытуды ішінара ұйымдастыра бастаған. Яғни, осы екі жарым мыңнан астам мектепте ағылшынша оқытылуы тиіс 4 пәннің орнына екі пән үйретіліп жатса керек. Демек, елдегі 5980 мектепте ағылшын тілінде дәріс беру енгізіле бастаған болып отыр. Бұл дегеніңіз – ағылшын тілінде дәріс беруге көше алмаған мектептер саны мың жарымға да жетпейтін болғаны. Алайда елде ағылшынша дәріс беріп жүрген ұстаздар саны 11 мың екенін министрдің өзі айтты. Сонда орташа есеппен әр мектепте жаратылыстану пәндерін ағылшынша үйрететін 2 мұғалім бар деген сөз. Әрине, статистика жақсы. Бірақ ағылшын тілінде дәріс беретін Назарбаев зияткерлік мектептері, білім-инновация лицейлері тәрізді тәжірибелі мектептер бар екенін ескерсек, әлгі 11 мың ұстаздың біразы осы білім ордаларының үлесіне тиері сөзсіз. Олай болса, 11 мың ұстаздың балаларға ағылшын тілінде толық дәріс беріп жүргеніне күмәнмен қарауға негіз бар. Тағы бір дерек келтірейік. Әдетте бірқатар пәнді ағылшын тілінде оқыту ісі жоғары сыныптардан басталатыны айтылған. Яғни, 9, 10, 11 сыныптарда біз сөз еткен пәндер ағылшынша оқытылуы тиіс еді. Демек, 2016 жылдан бері бұл бағытта тәжірибе жасап жатқан мектептер азды-көпті нәтиже берсе керек-ті. Бірақ 2018 жылдың маусым айында ҰБТ тапсыруға ниет білдірген 102 мың оқушының ішінде тек 46 түлек қана емтиханды ағылшын тілінде тапсыруды таңдаған. Ал емтиханға 28 түлек қана қатысты. 2019 жылдың қаңтарында өткен «қысқы ҰБТ» кезінде 35 мыңнан астам талапкердің 61-і ғана ағылшын тілінде емтихан тапсыруға бел байлапты. Елде НЗМ, БИЛ тәрізді табысты жұмыс істеп тұрған мектептердің қатары біршама болғанымен ағылшынша емтихан тапсырғандардың қатары соңғы бір жылда жүзге жетпеген. Мұның өзі үш тілде білім беру ісінде әжептәуір асығыстық болғанын байқатса керек. Бір сөзбен айтқанда, ұлт ұрпағын ұшпаққа шығарып, әлемдік өркениеттің ағысына ілестіруі тиіс бастаманы тым асығыс, ғылыми негіздемесі жоқ тәсілмен жүзеге асыруға кіріскен тәріздіміз. Соның салдарынан айтарлықтай нәтиже болмай тұр. Елбасы да мәселенің осындай науқаншыл сипат алып бара жатқанын сезген болуы керек, «Нұр Отан» партиясының ХVIII съезінде бұл бастаманы сынады. Ал министрлік игі бастаманы жүйелеуге кірісті.
Жалпы, қазақ қоғамы мектептерде үш тілде дәріс беруге тым қарсы емес. Тек бастауыш сыныптарда, атап айтқанда бірінші сыныптан бастап ағылшын мен орыс тілдерін үйрете бастауға наразылық танытқан. 2016-2017 жылдары бұл мәселе қоғамда қызу талқыға түскен еді. Кейін саябырсыды. Мамандардың көбі мұны білім саласындағы реформаның тиімділігіне халықтың көзі жетті деп те болжаған. Әрі ағылшын тілінің курстарына қатысып, дәріс беруге ниет танытқан ұстаздар да артып кеткен-ді. Өйткені бұл бастаманы министрлік қаржылай қолдау жағын да ұмыт қалдырмаған еді. Мәселен, 2016-2017 жылдары мектептерге ағылшын тілінде дәріс беруді енгізу үшін бюджеттен 11 млрд теңге, 2018-2020 жылдарға 19 млрд теңге қарастырылыпты. Елде физика, химия, биология және информатика пәндері мұғалімдерінің саны 34 мың 561 екен. Олардың 35,7 пайызы немесе 12337-сі 2016-2017 жылдары біз айтқан курстарға қатысты. 2018 жылы курсқа қатысқан ұстаздар саны 7518 адам болған. Байқасаңыз, ағылшынша қара танып қалған ұстаздар аз емес. Үкімет осы ұстаздарға қосымша үстемеақы төлеуді де бастаса керек. 2017-2018 оқу жылында 1467 мұғалімге дәрістерді ағылшынша оқыта бастағаны үшін үстемеақы төленіп отырған. 2018-2019 оқу жылында мұндай үстемеақы алатын ұстаздар саны 7835-ке жетіпті. Министр айтқан 11 мың ұстаз курсқа қатысып, дәріс беруге рұқсат алғандар мен шет тілін бұрыннан білетіндерден құралған болар-ау деп тұспалдадық. Ал іс жүзінде курстардың түрлі деңгейіне қатысқандар саны 20 мыңнан асыпты.
Курстарға жастар да, егде тартқан мұғалімдер де барды. Бір педагогтың университет пен мектепте оқыған шет тілі ағылшын, енді біреуінікі неміс, тағы бір ұстаздың оқығаны француз тілі болғаны да сапаға әсер еткен тәрізді. Ағылшын тілі курсынан өткен, Ақмола облысы Целиноград ауданы №10 мектептің ұстазы Дәуренбек Хурмет ұстаздардың ағылшын тілі деңгейі ала-құла болғанын айтады. «Мен – биология пәнінің мұғалімімін. Курстарға қатысқан әріптестеріміздің арасында түрлі шет тілін оқығандар да, жасы егде тартқан мұғалімдер де болды. Шынын айтқанда, әркім әртүрлі деңгейде үйреніп шықтық. Өз басым БИЛ түлегі әрі сол мектепте қызмет атқарған азамат ретінде өзім үйрететін пәннен ағылшын тілінде дәріс беруге азды-көпті даяр едім. Бірақ ауылымыздағы оқушылар әзір емес. Ағылшынша түсінбейді. Пәнді үйрету барысында әзірге тек терминдерді ағылшынша жаттатумен, биология пәніне қатысы қарапайым деректерді ғана айтып жүрмін. Оқушылар ағылшынша білмей тұрып дәрісті сол тілде үйрету қиын. Шәкірттерімізді дүбәра қыламыз ба деп қорқамын. Ауылды жерлерде бірден ағылшын тілінде дәріс беру әзірге нәтижелі бола қоймайтын сияқты», дейді ұстаз. Әрине, қала мектептеріндегі жағдай бөлек. Дегенмен бастаманы қайта қарап, олқылықтарын толықтыруға бұл жағдайдың өзі әсер еткен болуы керек.
Қысқасы, Білім және ғылым министрлігі үш тілде білім беру ісіндегі олқылықтарды уақытында байқап, дер кезінде түзетуге кірісті. Мұғалімдерге арналған ағылшын тілі курстарын күтпеген жерден тоқтату туралы шешімді басқаша жори алмадық.
Амангелді ҚҰРМЕТ,
«Egemen Qazaqstan»
